जेव्हा उत्तर कोरियाची पहिली अणुचाचणी 'शिट्टी' ठरली!

 

अणूबॉम्बचे फसलेले गुपित: जेव्हा उत्तर कोरियाची पहिली अणुचाचणी 'शिट्टी' ठरली!

गिलजू काउंटी (Gilju County) ची ती सकाळ इतर दिवसांसारखी नव्हती. ९ ऑक्टोबर २००६. डोंगराळ प्रदेशात बांधलेल्या पुंग्ये-री (Punggye-ri) या अणुचाचणी स्थळी गडद शांतता होती, पण जगातील गुप्तचर संस्थांचे आणि भूकंपावर आधारित निरीक्षण प्रणालींचे कान त्याच ठिकाणी लागले होते. एका भूमिगत बोगद्यात, उत्तर कोरिया आपला पहिला अण्वस्त्र स्फोट घडवण्यासाठी सज्ज झाला होता.

मागील काही दशकांपासून उत्तर कोरिया गुप्तपणे अण्वस्त्रधारी राष्ट्र बनण्याचे स्वप्न पाहत होता. ३ ऑक्टोबर रोजी त्यांनी अणुचाचणी घेण्याच्या आपल्या इराद्याची जगाला घोषणा करून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खळबळ माजवली होती. आता फक्त स्फोटाची बटण दाबण्याची आणि जगाला आपले नवे सामर्थ्य दाखवण्याची वेळ होती.

या क्षणाकडे जगभरच्या राजधान्यांमध्ये उच्च तणावाखाली पाहिले जात होते. उत्तर कोरियाने अखेरीस बटण दाबले.

जेव्हा पहिला अणुस्फोट होतो, तेव्हा जमिनीला मोठा धक्का बसतो. स्फोटाची शक्ती (Explosive Yield) इतकी प्रचंड असते की, भूकंपाच्या निरीक्षणाद्वारे (Seismic Monitoring) त्याची नोंद सहजपणे घेता येते. आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांना अपेक्षा होती की हा स्फोट किमान १० ते २० किलोटन (Kiloton) शक्तीचा असेल, जसा इतर अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांच्या पहिल्या चाचण्यांमध्ये असतो.

पण... जे घडायचे होते, ते घडले नाही.

अणुचाचणी स्थळावरून भूकंपाचे संकेत आले खरे, पण त्यांची शक्ती अतिशय क्षीण होती. आंतरराष्ट्रीय भूकंपावर आधारित निरीक्षण प्रणाली आणि अमेरिकेच्या गुप्तचर संस्थांनी या स्फोटाची शक्ती १ किलोटनपेक्षाही कमी असल्याचा अंदाज वर्तवला. काही तज्ज्ञांनी तर तो आकडा केवळ ०.४८ किलोटन एवढा कमी सांगितला!

जगासाठी ही एक अभूतपूर्व आणि गोंधळात टाकणारी परिस्थिती होती. अणुस्फोटाची घोषणा झाली, पण त्याचा आवाज 'शिट्टी'सारखा शांत का होता?

'ते उपकरण अंशतः अयशस्वी झाले असावे!' आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांनी तात्काळ हा निष्कर्ष काढला. एकतर बॉम्ब डिझाइननुसार अपेक्षित पूर्ण शक्ती निर्माण करू शकला नाही, किंवा तो अंशतः अयशस्वी (Partially Misfired) ठरला होता. अणुयुद्धाच्या इतिहासातील ही एक अत्यंत लाजिरवाणी आणि त्याच वेळी जगाला दिलासा देणारी घटना होती.

स्फोटाची शक्ती कमी असल्याने, आंतरराष्ट्रीय समुदायामध्ये ही चाचणी खरोखरच अण्वस्त्र स्फोट आहे की नाही, याबद्दल सुरुवातीला गंभीर शंका निर्माण झाली. उत्तर कोरिया दावा करत होता की, चाचणी यशस्वी झाली आहे आणि कोणताही किरणोत्सर्गी उत्सर्ग (Radioactive Emission) झाला नाहीये. पण जग त्यांच्यावर विश्वास ठेवण्यास तयार नव्हते.

या रहस्यमय परिस्थितीत, अमेरिकेच्या लष्करी विमानांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. या विमानांनी त्या भागातील हवेचे नमुने गोळा केले. आणि याच नमुन्यांमध्ये किरणोत्सर्गी समस्थानिके (Radioactive Isotopes) आढळले. हाच तो निर्णायक पुरावा ठरला. कमी शक्तीचा असला तरी, तो एक विखंडन (Fission) प्रकारचा बॉम्ब होता.

चाचणीत वापरलेले विखंडन साहित्य प्लूटोनियम (Plutonium) असण्याची दाट शक्यता होती, कारण त्या वेळी योंगब्योन (Yongbyon) येथील अणुभट्टीमध्ये त्याचे उत्पादन सुरू होते.

ही अणुचाचणी असल्याची अखेर पुष्टी झाल्यानंतर, जागतिक राजकारणात मोठा भूकंप झाला.

उत्तर कोरियाच्या या कृतीचा संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेसह (UN Security Council) जगभरातील राष्ट्रांनी एकमताने तीव्र निषेध केला. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उत्तर कोरियावर आर्थिक आणि इतर कठोर निर्बंध (Sanctions) लादले गेले. या निर्बंधांमुळे उत्तर कोरिया आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आणखी एकाकी पडला, पण किम जोंग-ईल (Kim Jong-il) यांच्या नेतृत्वाखालील राजवटीने आपला अणु कार्यक्रम सुरू ठेवण्याचा निर्धार केला.

उत्तर कोरियाने नेहमीच असा दावा केला आहे की, त्यांचा अणु कार्यक्रम १००% स्वदेशी (Indigenous) ज्ञान आणि तंत्रज्ञानावर आधारित आहे. पण पडद्यामागे घडलेले व्यवहार काही वेगळेच सत्य सांगतात.

तज्ज्ञांच्या अंदाजानुसार, उत्तर कोरियाला त्यांच्या सुरुवातीच्या अणु कार्यक्रमाच्या काळात काही देशांनी तांत्रिक मदत केली असावी:

पाकिस्तानचा हात: उत्तर कोरियाने पाकिस्तानकडून बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र (Ballistic Missile) तंत्रज्ञान आणि क्षेपणास्त्र डिझाइन खरेदी केली होती. त्या बदल्यात पाकिस्तानला उत्तर कोरियाकडून युरेनियम संवर्धनाचे (Uranium Enrichment) तंत्रज्ञान मिळाले असावे, असा एक जुना अंदाज आहे. पाकिस्तानचे विवादास्पद अणुशास्त्रज्ञ डॉ. ए. क्यू. खान यांनी उत्तर कोरियाला अणु तंत्रज्ञान पुरवल्याचे आरोप आहेत.

शीतयुद्धाचा वारसा: शीतयुद्धाच्या काळात सोव्हिएत युनियनने (आणि नंतर रशियाने) उत्तर कोरियाला अणु ऊर्जा संबंधित प्रशिक्षण आणि उपकरणे दिली होती, ज्याचा अप्रत्यक्ष फायदा त्यांच्या कार्यक्रमाला झाला असावा.

२००६ ची चाचणी ही उत्तर कोरियासाठी एका अर्थाने ऐतिहासिक ठरली, कारण ती त्यांच्या अण्वस्त्रधारी राष्ट्र बनण्याच्या मार्गावरील पहिली पायरी होती. त्यांनी जगाला एक स्पष्ट संदेश दिला की, 'आम्ही अणुबॉम्ब बनवला आहे.'

पण आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांच्या दृष्टिकोनातून, ती अपेक्षित क्षमतेनुसार झालेली अंशतः यशस्वी/अयशस्वी चाचणी होती. ही चाचणी उत्तर कोरियासाठी आत्मविश्वास वाढवणारी ठरली असली, तरी जगाला त्यांच्या अणुक्षमतेची मर्यादा दाखवणारी होती.

त्या एका क्षीण स्फोटाने जगाचा भू-राजकीय नकाशा कायमचा बदलला. आज उत्तर कोरिया अधिकाधिक शक्तिशाली अण्वस्त्रांच्या चाचण्या करत असला, तरी २००६ चा तो 'शिट्टी'सारखा आवाज अजूनही जगाला आठवण करून देतो की, एकाकी पडलेल्या राष्ट्राची महत्त्वाकांक्षा आणि कठोर वास्तव यांच्यातील अंतर किती मोठे असू शकते.