एका स्वप्नाची ९३ वर्षांची अविश्वसनीय भरारी!

आसमान छूने वाली गाथा भारतीय वायुसेना – एका स्वप्नाची ९३ वर्षांची अविश्वसनीय भरारी!

१८८२ चा काळ. ब्रिटिश भारताच्या विधिमंडळात एक विधेयक शांतपणे संमत होत होते, 'इंडियन एअर फोर्स ॲक्ट'. त्यावेळी फार कमी लोकांना कल्पना होती की या एका कायद्यातून, भारताच्या संरक्षणासाठी आसमंतात गरुडझेप घेणाऱ्या एका महाकाय संस्थेचा जन्म होणार आहे. ८ ऑक्टोबर १९३२ रोजी, अवघ्या चार जुन्या वेस्टलँड वापिटी बायप्लेन विमाने आणि फक्त २५ कर्मचाऱ्यांसह, भारतीय वायुसेनेने (IAF) आपले पंख पसरायला सुरुवात केली. ते एक छोटे रोपटे होते, ज्याला ‘रॉयल एअर फोर्स’ या ब्रिटिश दलाचा एक सहायक घटक म्हणून ओळखले जात होते.

आज २०२५ मध्ये, तीच वायुसेना जगातील चौथी सर्वात मोठी आणि शक्तिशाली हवाई शक्ती बनली आहे. राफेल, सुखोई-३० एमकेआय, चिनूक आणि अपाचे हेलिकॉप्टर्सने सुसज्ज असलेली ही सेना, एका लहानशा मदतीच्या गटातून आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील ताकद बनली आहे. ही केवळ आकडेवारीची गोष्ट नाही, तर हे ९० वर्षांहून अधिक काळ चाललेले त्याग, शौर्य आणि अदम्य इच्छाशक्तीचे महाकाव्य आहे.

वायुसेनेची ही भरारी सहज नव्हती. पहिल्या महायुद्धानंतर हवाई युद्धाचे महत्त्व वाढत होते. भारताला स्वतःचे हवाई दल हवे, ही मागणी जोर धरू लागली. या मागणीला मूर्त रूप मिळाले ते सर अँड्र्यू स्कीन कमिटीच्या शिफारशीमुळे. या समितीने पहिल्यांदा भारतीय तरुणांना इंग्लंडमध्ये प्रशिक्षण घेण्याची संधी दिली. याच प्रशिक्षणातून १९३३ मध्ये भारतीय वैमानिकांची पहिली तुकडी बाहेर पडली.

याच तुकडीतून उदयास आलेला एक देदीप्यमान तारा म्हणजे सुब्रतो मुखर्जी. १६ मार्च १९३९ रोजी ‘पहिले भारतीय स्क्वॉड्रन प्रमुख’ बनणारे ते पहिले भारतीय अधिकारी ठरले. त्यांनीच भारतीय वैमानिकांच्या पहिल्या तुकडीचे नेतृत्व केले. स्वातंत्र्यानंतर, १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी एअर मार्शल सर थॉमस वॉकर एलमहर्स्ट हे पहिले ब्रिटिश कमांडर-इन-चीफ होते, परंतु १ एप्रिल १९५४ रोजी एअर मार्शल सुब्रतो मुखर्जी यांनी 'चीफ ऑफ द एअर स्टाफ' हे पद स्वीकारून इतिहास घडवला. भारतीय वायुसेनेच्या या 'जनकां'नी खरी भारतीय नेतृत्व परंपरेची सुरुवात केली.

वायुसेनेची खरी क्षमता दुसऱ्या महायुद्धाच्या वेळी जगाला दिसली. (१९३९-१९४५) 'रॉयल इंडियन एअर फोर्स' म्हणून जपानी सैन्याला बर्माच्या (म्यानमार) दिशेने पुढे जाण्यापासून थांबवण्यात या भारतीय वैमानिकांनी अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या या उत्कृष्ट कामगिरीमुळेच, मार्च १९४५ मध्ये किंग जॉर्ज सहावा यांनी या दलाला 'रॉयल' हा मानाचा उपसर्ग प्रदान केला.

मात्र, यानंतर लगेचच, वायुसेनेला सर्वात मोठे आणि तातडीचे आव्हान १९४७ मध्ये उभे राहिले. 'काश्मीर अभियान' (१९४७-४८) हे वायुसेनेच्या तत्परतेचे ज्वलंत उदाहरण आहे. पाकिस्तानी सैन्य आणि कबीलाई हल्लेखोरांनी जम्मू-काश्मीरवर हल्ला केल्यावर, वायुसेनेने अक्षरशः एका रात्रीत भारतीय सैन्याला वेळेवर काश्मीरमध्ये एअरलिफ्ट करून मोठे बचाव कार्य केले. विमानांच्या आवाजाने काश्मीर खोऱ्यात भारतीय सैन्याचे आगमन हा भारताच्या बचावाचा 'टर्निंग पॉईंट' ठरला. याच हवाई दलाने १९६१ मध्ये 'ऑपरेशन विजय' (गोव्याचे स्वातंत्र्य) यशस्वी केले आणि पोर्तुगीज राजवटीचा शेवट केला.

भारतीय वायुसेनेच्या इतिहासातील सर्वात गौरवशाली क्षण १९७१ च्या बांगलादेश मुक्ती युद्धात आला. या युद्धात वायुसेनेने फक्त भूदलाला मदत केली नाही, तर हवाई युद्धात निर्णायक वर्चस्व गाजवले. १२ हजारांहून अधिक उड्डाणे, पाकिस्तानच्या अनेक लष्करी छावण्या आणि ९४ विमानांचा पराभव! याच पराक्रमाने बांगलादेशच्या निर्मितीमध्ये निर्णायक भूमिका बजावली.

दोन दशकांनंतर, १९९९ मध्ये 'ऑपरेशन सफेद सागर' (कारगिल युद्ध) मध्ये वायुसेनेने पुन्हा आपला दरारा दाखवला. नियंत्रण रेषा (LoC) ओलांडली नसतानाही, त्यांनी कारगिलच्या उंच शिखरांवर बसलेल्या घुसखोरांना सटीक हवाई हल्ले करून हुसकावून लावले. यापूर्वी, १९८४ च्या 'ऑपरेशन मेघदूत' (सियाचीन संघर्ष) दरम्यान, जगातील सर्वात उंच युद्धभूमीवर जवानांना आणि आवश्यक वस्तूंना एअरलिफ्ट करून, सियाचीनवर भारताचे नियंत्रण मिळवण्यात वायुसेनेने अभूतपूर्व योगदान दिले होते.

२०१९ मध्ये पुलवामा हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून भारतीय वायुसेनेने पाकिस्तानच्या हद्दीतील बालाकोट येथे हवाई हल्ला करून दहशतवादी तळांना लक्ष्य केले. हा हल्ला भारतीय हवाई क्षेत्राच्या आक्रमक क्षमतेचा आणि 'घर में घुसकर मारेंगे'  या नव्या धाडसी धोरणाचा स्पष्ट पुरावा होता.

हा इथपर्यंतचा प्रवास थक्क करणारा आहे.

विमाने 

 १९३२ - ४ जुनी बायप्लेन्स.

 २०२५ - १७०० हून अधिक आधुनिक जेट विमाने.

कर्मचारी 

१९३२- सुमारे २५.

२०२५- १,४०,००० ते १,७०,००० हून अधिक.

तंत्रज्ञान

१९३२- पिस्टन इंजिन. 

२०२५- राफेल, सुखोई-३० एमकेआय, C-17 ग्लोबमास्टर, क्षेपणास्त्र प्रणाली आणि इलेक्ट्रॉनिक युद्धप्रणाली.

उद्देश 

१९३२- ब्रिटिश सैन्याला सहकार्य.

२०२५- भारताचे हवाई क्षेत्राचे रक्षण आणि HADR (मानवतावादी मदत व आपत्ती निवारण).

या आकड्यांमधून स्पष्ट होते की भारतीय वायुसेना केवळ मोठी झाली नाही, तर ती स्मार्ट, वेगवान आणि अत्यंत आधुनिक झाली आहे.

भारतीय वायुसेनेची कथा केवळ युद्धाच्या नोंदीपुरती मर्यादित नाही. ती आपत्ती व्यवस्थापन, मानवतावादी मदत (HADR) आणि शांततेच्या काळात देशाच्या सीमांचे अखंड रक्षण करणाऱ्या वीरांची कथा आहे. 'नभः स्पृशं दीप्तम्' (आकाशाला तेजाने स्पर्श करणारा) हे आपले ब्रीदवाक्य घेऊन, १९३२ मध्ये एका छोट्याशा स्वप्नाने सुरू झालेली ही भरारी आज २०२५ मध्ये संपूर्ण जगाला दिपवून टाकणारे वास्तव बनली आहे.

भारतीय वायुसेना ही केवळ एक लष्करी संस्था नसून, ती प्रत्येक भारतीयाच्या अभिमानाची, शौर्याची आणि अखंडित आत्मविश्वासाची ओळख आहे.