व्लादिमीर पुतिन आणि क्रेमलिनच्या पडद्यामागील गूढ

 

व्लादिमीर पुतिन आणि क्रेमलिनच्या पडद्यामागील गूढ 

७ ऑक्टोबर, १९५२. लेनिनग्राड (आजचे सेंट पीटर्सबर्ग) शहरात, एका सामान्य सोव्हिएत कुटुंबात व्लादिमीर व्लादिमिरोविच पुतिन यांचा जन्म झाला. त्यांची ओळख आज रशियाच्या ‘सर्वाधिकारी’ (strongman) आणि जागतिक राजकारणातील सर्वात रहस्यमय व्यक्तींपैकी एक म्हणून आहे. परंतु, राष्ट्राध्यक्षपदाच्या सिंहासनापर्यंतचा त्यांचा प्रवास एखाद्या थ्रिलर कादंबरीपेक्षा कमी नव्हता.

पुतिन यांचे बालपण अत्यंत साधे होते. त्यांचे आई-वडील दुसऱ्या महायुद्धातून वाचलेले होते आणि ते एका साध्या चाळीत राहत होते. लहानपणापासूनच त्यांना ज्युदो (Judo) या मार्शल आर्ट्समध्ये प्रचंड रस होता. शिस्त आणि आत्म-नियंत्रणाचे पहिले धडे त्यांना याच ज्युदोच्या प्रवासात मिळाले.

त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीचा पाया १९७५ मध्ये घातला गेला, जेव्हा ते गुप्तहेर संस्था केजीबी (KGB) मध्ये रुजू झाले. पुतिन यांनी सोळा वर्षे केजीबीमध्ये काम केले, ज्यात पूर्व जर्मनीतील ड्रेसडेन येथील त्यांची पोस्टिंग सर्वात महत्त्वाची मानली जाते. एका गुप्तहेराचे जीवन म्हणजे रहस्य, संयम आणि धूर्तता. पुतिन यांनी हे गुण आत्मसात केले आणि त्यांचाच वापर त्यांनी नंतर राजकारणात केला. एका लेफ्टनंट कर्नलच्या पदापर्यंत पोहोचल्यावर त्यांनी १९९१ मध्ये केजीबीला रामराम ठोकला आणि त्यांचे सेंट पीटर्सबर्गमधील राजकीय जीवन सुरू झाले.

केजीबीमधून बाहेर पडल्यावर त्यांनी सेंट पीटर्सबर्गचे महापौर अनातोली सोबचॅक यांचे सहकारी म्हणून काम केले. ही राजकारणातील त्यांची पहिली अधिकृत पायरी होती. १९९६ मध्ये ते मॉस्कोला गेले आणि १९९९ मध्ये अनपेक्षितपणे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष बोरिस येल्तसिन यांनी त्यांना आपला उत्तराधिकारी म्हणून घोषित केले. अवघ्या ४७ व्या वर्षी, पुतिन यांनी रशियाच्या सर्वात मोठ्या खुर्चीवर पाय ठेवला—तोही अशा वेळी, जेव्हा सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतर रशिया आर्थिक आणि राजकीय अस्थिरतेच्या गर्तेत होता.

राष्ट्राध्यक्ष होताच पुतिन यांनी अत्यंत धडाकेबाज निर्णय घेण्यास सुरुवात केली. त्यांनी दुसरे चेचेन युद्ध कठोरपणे हाताळले, ज्यामुळे रशियाच्या राष्ट्रीय एकात्मतेचे प्रतीक म्हणून ते उभे राहिले. त्यांच्या कार्यकाळात, तेल आणि नैसर्गिक वायूच्या किंमती वाढल्या, ज्यामुळे रशियन अर्थव्यवस्था सावरली आणि नागरिकांचे जीवनमान सुधारले.

पुतिन यांच्या राजवटीला स्थिरता आणि कठोरता याचा मिश्रण मानले जाते. 'लोकशाही' असली तरी, रशियन राजकारण हे पुतिन या एका व्यक्तीच्या मर्जीवर चालते, असा जगाचा आरोप आहे. त्यांनी रशियन राजकारणातील धनदांडग्यांचा (Oligarchs) प्रभाव कमी केला आणि क्रेमलिनची (Kremlin) ताकद पुन्हा प्रस्थापित केली. ते घोडेस्वारी करताना, मासेमारी करताना, बर्फाच्या पाण्यात डुबकी मारताना किंवा ज्युदो खेळतानाचे त्यांचे फोटो त्यांच्या 'मॅचो मॅन' प्रतिमेला बळ देतात.

व्लादिमीर पुतिन यांच्याबद्दल जगाला वाटणारे आकर्षण केवळ त्यांच्या राजकारणामुळे नाही, तर त्यांच्याभोवती असलेल्या अनेक रहस्यमय अफवांमुळे आहे. त्या खऱ्या किती आणि खोट्या किती ते त्यांनाच माहित.

बॉडी डबलची कहाणी: अनेकांचा दावा आहे की, पुतिन यांच्यावर झालेल्या कथित हल्ल्यांमुळे किंवा त्यांच्या आरोग्याच्या समस्यांमुळे, ते अनेक सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये हजर नसतात. त्यांच्याऐवजी त्यांचे 'बॉडी डबल' (Body Double), म्हणजे त्यांच्यासारखे दिसणारे दुसरे लोक काम करतात. पुतिन यांच्या कान किंवा हनुवटीचा आकार वेगवेगळ्या वेळी बदललेला दिसतो, असा तर्क या अफवेला बळ देतो. अर्थात, क्रेमलिनने ही अफवा नेहमीच फेटाळली आहे.

'अमरत्व' आणि वृद्धत्वाचे रहस्य: पुतिन यांचे वय वाढत असले तरी, त्यांचे शारीरिक सामर्थ्य आणि चेहरा फारसा बदललेला दिसत नाही. काही लोक थट्टेत म्हणतात की पुतिन 'टाईम ट्रॅव्हलर' आहेत, तर काही जण त्यांच्यावर 'प्लास्टिक सर्जरी' किंवा अत्याधुनिक वैद्यकीय उपचारांचा (Biotechnology) आधार घेतल्याचा आरोप करतात. काही प्राचीन छायाचित्रे पुतिन यांच्यासारख्या दिसणाऱ्या व्यक्तींची आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या 'अमरत्वाची' अफवा पसरली.

टोयलेट-पॉटी सूटकेस: पुतिन जेव्हा परदेशात दौऱ्यावर जातात, तेव्हा त्यांचे अंगरक्षक त्यांचा मल-मूत्र एका खास सूटकेसमध्ये (Suitcase) गोळा करून मॉस्कोला पाठवतात, अशी एक विचित्र अफवा आहे. यामागचे कारण म्हणजे, पुतिन यांच्या शरीराच्या नमुन्यांवरून त्यांच्या आरोग्याचा किंवा आहाराचा अंदाज शत्रूंना लागू नये, यासाठी ही गुप्त मोहीम राबवली जाते.

सध्या, व्लादिमीर पुतिन यांनी २०२४ मध्ये सलग पाचव्यांदा राष्ट्राध्यक्षपदाची शपथ घेतली आहे आणि ते पुढील सहा वर्षांसाठी (२०३० पर्यंत) सत्तेवर राहतील. 

पुतिन यांची राजवट एकाच व्यक्तीच्या हातात सत्ता केंद्रित करणारी असल्याने, उत्तराधिकारी कोण असेल हे पूर्णपणे पुतिन यांच्या निर्णयावर अवलंबून आहे. त्यांनी अलीकडेच स्पष्ट केले आहे की, युक्रेनच्या युद्धभूमीवर लढलेले सैनिक आणि त्यांचे नेतृत्व करणारे लोकच रशियाच्या भविष्यातील नेतृत्वाची धुरा सांभाळतील. या विधानाचा अर्थ असा आहे की, पुतिन यांना कट्टर राष्ट्रवादी (Hardline Nationalists) विचारधारेचे नेतृत्व हवे आहे.

दिमित्री मेदवेदेव (Dmitry Medvedev): पुतिन यांचे जुने सहकारी आणि माजी राष्ट्राध्यक्ष. ते सध्या सुरक्षा परिषदेचे उपप्रमुख आहेत. पुतिन यांनी २००८ ते २०१२ या काळात त्यांना राष्ट्राध्यक्ष बनवून सत्तांतर केले होते, त्यामुळे ते पुन्हा एकदा 'प्ले-मेकर' ठरू शकतात.

निकोलाई पेत्रुशेव (Nikolai Patrushev): रशियाच्या सुरक्षा परिषदेचे माजी सचिव आणि पुतिन यांचे केजीबी काळापासूनचे विश्वासू सहकारी. ते क्रेमलिनमधील 'बाज' (Hardliners) म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे नाव नेहमीच उत्तराधिकारी म्हणून घेतले जाते, पण त्यांचे वय आणि अत्यंत कठोर भूमिका अडथळा ठरू शकते.

युद्धातील नायक: पुतिन यांनी सूचित केल्याप्रमाणे, युक्रेन युद्धातून उदयास आलेले काही तरुण आणि निष्ठावान अधिकारी किंवा प्रादेशिक नेते भविष्यात महत्त्वाच्या पदांवर दिसू शकतात. 

पुतिन यांनी यांच्या अनुपस्थितीत रशिया अधिक राष्ट्रवादी, आणि कदाचित अधिक आक्रमक होईल, असे आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांचे मत आहे. रशियाचा पुढील नेता कोण असेल, हे पाहण्यासाठी जगाला २०३० पर्यंत थांबावे लागेल, पण तोपर्यंत पुतिन हेच 'क्रेमलिनचे निर्विवाद सम्राट' (The Undisputed Tsar of the Kremlin) राहतील!