वॉटर बेअर ते हॉर्सशू क्रॅब: या ७ प्राण्यांचे अद्भुत आणि थरारक जीवन!

वॉटर बेअर ते हॉर्सशू क्रॅब: या ७ प्राण्यांचे अद्भुत आणि थरारक जीवन!

आज जागतिक प्राणी दिन. त्यानिमित्ताने (World Animal Day), पृथ्वीवरील जैवविविधतेचे महत्त्व पुन्हा एकदा अधोरेखित होते. काही प्राणी आपल्या अद्भुत क्षमतेमुळे थक्क करतात, तर काही मानवी हस्तक्षेपामुळे नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. या जागतिक दिनानिमित्त, पृथ्वीवरील काही सर्वात 'असामान्य' जीवनशैली असलेल्या प्राण्यांबद्दल आणि ज्यांना वाचवण्याची नितांत गरज आहे, अशा जीवांबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.

पृथ्वीवरील ‘असामान्य’ जीवनशैली असलेले जीव

या ग्रहावर काही जीव असे आहेत, जे त्यांच्या शारीरिक रचनेमुळे, जगण्याच्या पद्धतीमुळे किंवा अद्भुत क्षमतेमुळे इतके वेगळे वाटतात की ते दुसऱ्याच ग्रहावरचे असावेत असे आपल्याला वाटू शकते.

१. हॉर्सशू क्रॅब (Horseshoe Crab)

हा प्राणी डायनासोरच्याही ४५० दशलक्ष वर्षांपूर्वीपासून अस्तित्वात आहे. म्हणजेच, लाखो वर्षांपासून त्याच्या स्वरूपात फारसा बदल झालेला नाही. यामुळे त्याला 'जिवंत जीवाश्म' (Living Fossil) म्हणतात.

त्याचे रक्त निळ्या रंगाचे असते, कारण त्यात तांब्याऐवजी (Copper) हेमोसायनिन (Hemocyanin) नावाचे प्रथिन असते. या रक्ताचा उपयोग मानवी वैद्यकीय क्षेत्रात औषधे आणि उपकरणांमध्ये जीवाणू ओळखण्यासाठी केला जातो, ज्यामुळे तो वैज्ञानिकदृष्ट्या खूप महत्त्वाचा आहे.

२. पिस्तूल कोळंबी (Pistol Shrimp)

हा छोटासा कोळंबी मासा आपल्या पंजाचा उपयोग करून बुलेट गन सारखा हल्ला करतो.

हा कोळंबी आपला मोठा पंजा इतक्या वेगाने बंद करतो की त्यामुळे पाण्याचा एक बुडबुळा (cavitation bubble) तयार होतो. हा बुडबुळा फुटल्यावर आवाजाचा मोठा स्फोट (१७० ते २०० डेसिबल) होतो आणि क्षणिक उष्णता (४,४००°C पर्यंत) निर्माण होते. ही उष्णता थेट सूर्याच्या पृष्ठभागावरील तापमानाजवळ पोहोचते, ज्यामुळे समोरचा कोणताही छोटा जीव क्षणार्धात नष्ट होतो.

३. टार्डिग्रेड (Tardigrade) - 'वॉटर बेअर'

हा सूक्ष्म जीव पृथ्वीवरील सर्वात कठीण परिस्थितीतही जिवंत राहू शकतो.अत्यंत उष्णता (१५०°C पर्यंत) आणि अति थंडी (-२७२°C पर्यंत) सहन करण्याची क्षमता.अतिनील किरणोत्सर्ग (Radiation) आणि पाण्याची तीव्र कमतरता अशा परिस्थितीतही तो स्वतःला 'टॅन' (Tun) नावाच्या निष्क्रिय अवस्थेत बदलू शकतो आणि जवळजवळ ३० वर्षे जिवंत राहू शकतो.या क्षमतेमुळेच, शास्त्रज्ञांनी त्यांना अंतराळातही पाठवले आणि तेथेही ते जिवंत राहू शकले.

४. मिमिक ऑक्टोपस (Mimic Octopus)

हा जगातील एकमेव जीव आहे जो केवळ रंग बदलत नाही, तर इतर विविध प्राण्यांचे रूप धारण करतो. तो फक्त रंग बदलून परिसराशी जुळवून घेत नाही, तर शारीरिक आकार बदलून समुद्री साप, लायनफिश किंवा जेलीफिश अशा १५ हून अधिक वेगवेगळ्या समुद्री जीवांचे रूप धारण करून शिकार करतो किंवा स्वतःचा बचाव करतो.

नामशेष होण्याच्या वाटेवरचे महत्त्वाचे जीव

मानवी हस्तक्षेप, हवामान बदल आणि नैसर्गिक अधिवासाच्या नाशामुळे पृथ्वीवरील अनेक सुंदर आणि महत्त्वाच्या प्रजाती नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटनेच्या (IUCN) 'रेड लिस्ट' नुसार काही धोक्यात असलेले जीव:

१. आशियाई हत्ती (Asian Elephant) संकटग्रस्त  त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचा नाश, मानवी वस्त्यांमध्ये होणारा संघर्ष आणि हस्तिदंतासाठी होणारी अवैध शिकार. 

२. बंगाल टायगर (Bengal Tiger)  संकटग्रस्त  निवासस्थानाचे नुकसान आणि अवैध शिकार. जगातील बहुतेक बंगाल वाघ भारतात राहतात, पण त्यांची संख्या आता केवळ काही हजारांमध्येच उरली आहे. 

३. पांगोलिन (Pangolin) अति-संकटग्रस्त (Critically Endangered) हे प्राणी त्यांच्या खवल्यांसाठी (Scales) आणि मांसासाठी मोठ्या प्रमाणावर शिकार केले जातात. जगातील हा सर्वाधिक तस्करी होणारा सस्तन प्राणी आहे. 

४. गिधाड -अनेक प्रजाती 'अति-संकटग्रस्त' भारतातील गिधाडांची संख्या कमी होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे डायक्लोफेनाक (Diclofenac) नावाचे औषध आहे, जे त्यांच्या मुख्य खाद्यांवर (मृत जनावरे) विषारी परिणाम करते.

५. एक शिंगी गेंडा (One-Horned Rhinoceros)  असुरक्षित (Vulnerable) त्यांच्या शिंगांसाठी होणारा अवैध शिकार हा त्यांच्या अस्तित्वासाठी सर्वात मोठा धोका आहे. 

या जागतिक प्राणी दिनानिमित्त, आपण पृथ्वीवरील या अद्भुत जैवविविधतेचे महत्त्व समजून घेणे आणि त्यांच्या संवर्धनासाठी प्रयत्न करणे खूप महत्त्वाचे आहे. एका प्राण्याच्या अस्तित्वाला असलेला धोका, संपूर्ण पर्यावरण साखळीला (Ecosystem) धोका पोहोचवतो. प्रत्येक नागरिकाने वन्यजीव संरक्षणाच्या नियमांचे पालन करणे आणि या प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी काम करणाऱ्या संस्थांना मदत करणे आवश्यक आहे.