कोडनेम 'शेले': व्हाईट रॅबिटची सुटका

 

कोडनेम 'शेले': व्हाईट रॅबिटची सुटका

रात्रीचे ३ वाजले होते. फ्रान्समधील कॉम्पिएन (Compiègne) येथील एका जुन्या हवेलीवर अंधाराची आणि भीतीने भरलेल्या शांततेची चादर पसरली होती. छतावरच्या खिडकीतून येणारे चंद्राचे फिकट किरण, हवेलीच्या जुन्या लाकडी फळ्यांवर पडत होते, आणि त्या प्रकाशात विंग कमांडर फॉरेस्ट फ्रेडरिक एडवर्ड येओ-थॉमस, कोडनेम 'शेले' यांच्या कठोर चेहऱ्यावरील दृढनिश्चय स्पष्टपणे दिसत होता.

'शेले' यांना दुसरे कोडनेम गेस्टापोने दिले होते: 'द व्हाईट रॅबिट'. हा ससा कधीही पकडला जाणार नाही, या अर्थाने हे नाव होते. धाडस आणि वेगळेपण त्यांच्या प्रत्येक कृतीत होते. रॉयल एअर फोर्सचे हे अधिकारी, ब्रिटिश स्पेशल ऑपरेशन्स एक्झिक्युटिव्ह (SOE) साठी काम करत होते आणि फ्रान्सच्या प्रतिकार सैन्यासाठी (French Resistance) ते एक महत्त्वपूर्ण दुवा होते.

दोन महिन्यांपूर्वी, पॅरिसच्या एका कॅफेमध्ये एका विश्वासघातकी व्यक्तीने 'शेले' यांना गेस्टापोच्या हाती दिले होते. याआधी सहा वेळा ते मृत्यूच्या दाढेतून निसटले होते, पण यावेळी नशीब त्यांच्या बाजूने नव्हते. गेस्टापोच्या ॲव्हेन्यू फोश (Avenue Foch) मुख्यालयातील तळघरात, त्यांच्यावर अमानुष अत्याचार करण्यात आले.

"तुमची गुप्त माहिती... फ्रान्सच्या प्रतिकार सैन्याचा प्रमुख कोण आहे? तुम्हाला शस्त्रे कोठून मिळतात?" गेस्टापोचा क्रूर अधिकारी स्टॅम्प हिंसकपणे ओरडला. त्याचे शब्द तळघरात घुमत होते, जणू काळोखाच्या भिंतीही घाबरून थरथरत आहेत.

'शेले' यांचे शरीर साखळ्यांनी बांधलेले असतानाही, त्यांच्या डोळ्यांत मृत्यूचे भय नव्हते. त्यांच्या आतड्यांना पिळवटून टाकणाऱ्या वेदनांच्या लाटा येत असतानाही, त्यांच्या चेहऱ्यावर लोखंडासारखा दृढनिश्चय होता. शांतपणे ते उत्तरले, "मला काहीही आठवत नाही, मी फक्त एका फॅशन हाऊसचा संचालक आहे."

छळ थांबला नाही. त्यांच्या मनगटातून रक्ताचे थेंब टपकत असतानासुद्धा त्यांनी कोणतीही माहिती उघड केली नाही. सततच्या छळामुळे त्यांना सेप्टिसीमिया (रक्तदूषित) झाला होता; त्यांचा डावा हात जवळजवळ निकामी झाला होता. तरीही, त्यांनी प्रतिकार सैन्याला धोका होईल असा एकही शब्द उच्चारला नाही. विंग कमांडर 'शेले' यांची बुद्धिमत्ता आणि निष्ठा हीच त्यांची सर्वात मोठी ताकद होती.

बुखनवाल्डचा भयाण अंधार

अखेरीस, गेस्टापोला त्यांच्याकडून कोणतीही माहिती मिळत नाही हे पाहून, त्यांना बुखनवाल्ड (Buchenwald) या भयानक छळछावणीकडे पाठवण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

बुखनवाल्ड! ती जागा जिथे मनुष्य केवळ एक संख्या होती. शेले यांच्यासमोर, त्यांच्या साथीदारांना क्रूरपणे फाशी देण्यात येत होती. त्यांना स्वतःलाही कधीही मृत्यू येऊ शकतो हे माहीत होते. पण 'शेले' शांत बसणारे नव्हते.

एक दिवस, छळछावणीत आजारी पडून मृत झालेल्या एका फ्रेंच कैद्याचे ओळखपत्र त्यांच्या हाती लागले. 'शेले' यांच्या मनात झटपटच एक योजना तयार झाली. त्यांनी त्यांच्या जवळच्या दोन निष्ठावान अधिकाऱ्यांशी कुजबुजत संवाद साधला.

"आपल्याला जगायचे आहे," त्यांनी कुजबुजले. "आपली टोपण नावे बदलायची आहेत. मी या फ्रेंच कैद्याची ओळख घेतो, पण त्याबदल्यात तुम्ही दोघांनीही दुसऱ्या मृत कैद्यांची ओळख स्वीकारून स्वतःला वाचवा."

ही योजना धाडसी, धोकादायक आणि आत्मत्यागाची होती. तरीही, ते यशस्वी झाले. विंग कमांडर फॉरेस्ट फ्रेडरिक एडवर्ड येओ-थॉमस नावाचा 'व्हाईट रॅबिट' आता छळछावणीच्या नोंदीमध्ये अस्तित्वात नव्हता; तो आता ज्युलियन लॉरेन्स नावाचा एक आजारी फ्रेंच कैदी बनला होता, जो छळछावणीच्या दवाखान्यात सफाईचे काम करत होता.

या नवीन ओळखीमुळे त्यांना छळछावणीच्या भिंतींच्या आत माहिती गोळा करण्याची आणि इतरांचे मनोबल टिकवून ठेवण्याची संधी मिळाली. पण 'शेले' यांना मोकळी हवा आणि स्वातंत्र्य हवे होते.

एप्रिल १९४५. युद्धाचा शेवट जवळ येत होता. पराभव स्वीकारायला तयार नसलेल्या नाझींनी छळछावणीतील कैद्यांना चेक प्रजासत्ताककडे घेऊन जाण्यासाठी रेल्वेने हलवण्यास सुरुवात केली. वाटेत, मृत कैद्यांना पुरण्यासाठी ट्रेन एका ठिकाणी थांबली. 'शेले' यांना कळून चुकले – हीच ती संधी आहे.

'शेले' यांनी लगेच २० कैद्यांचा एक गट तयार केला आणि म्हणाले: "आता नाही, तर कधीच नाही! चला!"

दिवसाढवळ्या त्यांनी जंगलाच्या दिशेने धाव घेतली. गेस्टापोच्या गार्ड्सनी लगेच गोळीबार सुरू केला. दहा साथीदार त्याच क्षणी शहीद झाले; पण 'शेले' आणि बाकीचे धाडसी कैदी जंगलाच्या गर्द झाडीत दिसेनासे झाले.

जंगलात तीन दिवस 'शेले' यांनी अन्न-पाण्याशिवाय प्रवास केला. त्यांच्या पायाला जखमा झाल्या होत्या, त्यांचे शरीर थंडीने गोठत होते. ते आपल्या साथीदारांपासून वेगळे झाले. एकटा, सात दिवस ते अमेरिकेच्या सैन्याच्या ताब्यातील प्रदेशाच्या दिशेने चालत राहिले. त्यांचे डोळे समोरच्या आशेवर आणि पाठीमागच्या भीतीवर खिळले होते.

अमेरिकेच्या सैन्याच्या ताब्यातील प्रदेश फक्त ८०० यार्ड दूर होता. 'शेले' यांनी आपल्या शरीरातील शेवटची शक्ती एकवटून धाव घेतली. पण नियतीला मात्र काही वेगळेच मंजूर होते. एका जर्मन गस्ती दलाने त्यांना पकडले. 'शेले' यांनी त्वरित फ्रेंच नागरिक असल्याचे नाटक केले आणि त्यांना फ्रेंच युद्धकैद्यांच्या छावणीत पाठवण्यात आले.

पण 'शेले' हरले नव्हते. त्यांच्या मनातली आग अजूनही तेवत होती. युद्धकैद्यांच्या छावणीत असताना, योग्य संधी मिळताच त्यांनी पुन्हा पळ काढला आणि अखेरीस, अमेरिकेच्या सैन्यापर्यंत पोहोचण्यात ते यशस्वी झाले!

विंग कमांडर येओ-थॉमस परत आले. त्यांचे शरीर छळाच्या खुणांनी भरलेले होते, पण त्यांचे धैर्य आणि बुद्धिमत्ता अजूनही अभंग होती. त्यांचे काम संपले नव्हते.

अखेरचा प्रवास आणि सन्मान

युद्धाच्या समाप्तीनंतर, त्यांनी न्युरेमबर्ग ट्रायल्समध्ये साक्षीदार म्हणून उभे राहून, बुखनवाल्डच्या क्रूर अधिकाऱ्यांची ओळख पटवली आणि अनेक पीडितांना न्याय मिळवून दिला.

'व्हाईट रॅबिट' - जेम्स बाँडसारख्या काल्पनिक पात्रांना प्रेरणा देणारे हे खरे 'शेले' - आपल्या पराक्रमाने, बुद्धिमत्तेमुळे आणि संकटातून परत येण्याच्या असामान्य क्षमतेमुळे इतिहासाच्या पानांमध्ये अमर झाले. त्यांनी सिद्ध केले की, मानवी इच्छाशक्ती कोणत्याही अत्याचारापेक्षा अधिक शक्तिशाली आहे.

फॉरेस्ट फ्रेडरिक एडवर्ड येओ-थॉमस यांचे वयाच्या ६१ व्या वर्षी (१९६४) पॅरिस येथे निधन झाले. त्यांनी युद्धात केलेल्या त्याग आणि शौर्याबद्दल त्यांना जॉर्ज क्रॉस (GC), मिलिटरी क्रॉस (MC) आणि फ्रान्सचा लीजन ऑफ ऑनर यांसारख्या सर्वोच्च पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले.