नवरात्र ९ दिवसांचीच का?

 

नवरात्र ९ दिवसांचीच का? इतिहास आणि आताच्या उत्सवातील मोठा फरक!

नवरात्रीचे नऊ दिवस म्हणजे शक्तीचा उत्सव, उत्साहाचा जागर आणि भक्तीचा अनुपम संगम. या काळात प्रत्येकजण देवीच्या उपासनेत आणि गरबा-दांडियाच्या रंगात रंगून जातो. पण तुम्हाला कधी प्रश्न पडला आहे का, की हा उत्सव नऊ दिवसांचाच का असतो? तसेच, आज आपण जी भव्य नवरात्र पाहतो, ती 100 वर्षांपूर्वी कशी होती.

नवरात्री म्हणजे 'नऊ रात्री' (नव + रात्री). हा उत्सव केवळ दिवसांवर नाही, तर प्रामुख्याने तिथीवर आधारित असतो, म्हणूनच त्याला नऊ तिथींचे महत्त्व आहे.

१. नवदुर्गांची उपासना

या नऊ दिवसांमध्ये दुर्गा देवीच्या नऊ रूपांची (नवदुर्गा) आराधना केली जाते. प्रत्येक दिवस देवीच्या एका विशिष्ट रूपाला समर्पित असतो. ही नऊ रूपे शक्ती आणि ऊर्जेच्या वेगवेगळ्या पैलूंचे प्रतीक आहेत. या रूपांच्या माध्यमातून मानवी जीवन, निसर्ग आणि अध्यात्मिक शक्तीचे महत्त्व सांगितले जाते.

२. पौराणिक कारण

पौराणिक कथेनुसार, महिषासुर नावाच्या बलवान राक्षसाचा वध करण्यासाठी देवी दुर्गा आणि महिषासुर यांच्यात नऊ दिवस घनघोर युद्ध चालले. या युद्धात देवी दुर्गेने नऊ दिवस वेगवेगळ्या शक्तिशाली रूपात राक्षसाचा सामना केला आणि अखेरीस दहाव्या दिवशी त्याचा वध केला. हा दिवस आपण वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचा प्रतीक म्हणून विजयादशमी (दसरा) म्हणून साजरा करतो.

३. तिथी आणि अंक '९' चे महत्त्व

हा उत्सव प्रतिपदा (पहिला दिवस) ते नवमी (नववा दिवस) या तिथींपर्यंत चालतो. त्यामुळे तिथीचा क्षय किंवा वृद्धी झाल्यास, कधीकधी नवरात्र आठ किंवा दहा दिवसांचीही होऊ शकते, परंतु मूळ संकल्पना नऊ तिथींचीच आहे.

भारतीय संस्कृतीत नऊ या अंकाला विशेष महत्त्व आहे. हा अंक पूर्णता, शक्ती आणि वैश्विक चक्राचे प्रतीक मानला जातो.

४. ऋतू परिवर्तन आणि संतुलन

नवरात्र साधारणपणे ऋतू बदलाच्या वेळी येते (शरद ऋतू आणि वसंत ऋतू). या काळात निसर्गात मोठे बदल होत असतात. या परिवर्तनाचा प्रभाव मानवी शरीरावर आणि मनावर होतो. त्यामुळे या नऊ दिवसांमध्ये उपवास, ध्यान आणि उपासना करून आपण निसर्गाच्या बदलांशी जुळवून घेतो आणि स्वतःला मानसिक व शारीरिक दृष्ट्या संतुलित ठेवतो.

इतिहासात नवरात्रीचा पहिला उल्लेख

नवरात्रीच्या उगमाचा आणि उल्लेखाचा शोध अनादी काळापासून घेता येतो, परंतु लिखित स्वरूपात तो मुख्यतः पुराणांमध्ये मिळतो.

देवी महात्म्य (मार्कंडेय पुराण): नवरात्रीचा सर्वात महत्त्वाचा आणि जुना उल्लेख मार्कंडेय पुराणातील 'देवी महात्म्य' या खंडात आढळतो. यामध्ये देवी दुर्गेने महिषासुराचा वध करण्यासाठी केलेल्या नऊ दिवसांच्या महासंग्रामाचे आणि तिच्या नऊ रूपांचे सविस्तर वर्णन आहे.

इतर पुराणे: याशिवाय कालिका पुराण, स्कंद पुराण आणि देवी भागवत पुराण यांसारख्या अनेक धार्मिक ग्रंथांमध्येही नवरात्रीचे महत्त्व आणि उपासना पद्धतीचे वर्णन आहे.

रामायण संबंध: त्रेतायुगात प्रभू रामचंद्रांनी रावणाचा वध करण्यासाठी जाण्यापूर्वी शारदीय नवरात्रीमध्ये देवी दुर्गेची उपासना केली होती, असाही उल्लेख काही कथांमध्ये मिळतो.

या उल्लेखांवरून हे स्पष्ट होते की नवरात्रीची परंपरा हजारो वर्षांपासून चालत आलेली आहे.

100 वर्षांपूर्वीची आणि आत्ताची नवरात्र मोठा फरक

नवरात्रीचे मूळ स्वरूप आणि भक्ती आजही कायम आहे, पण काळानुसार सार्वजनिक उत्सव आणि सांस्कृतिक समारंभात मोठे बदल झाले आहेत.

नवरात्र उत्सवाचे स्वरूप गेल्या सुमारे 100 वर्षांत (अंदाजे 1925 च्या आसपास) मोठ्या प्रमाणात बदलले आहे.

पूर्वी (1900 च्या आसपास) हा उत्सव अधिक व्यक्तिगत आणि घरगुती होता. तो मुख्यतः घरात, मंदिरांमध्ये किंवा राजघराण्यांत व मोठ्या जमीनदारांच्या घरांत साजरा होत असे. सामान्य जनतेचा सामाजिक सहभाग अत्यंत मर्यादित होता; लोक वैयक्तिकरित्या उपवास, घटस्थापना आणि देवीची पूजा करत असत.

याउलट, आज हा उत्सव भव्य आणि सार्वजनिक झाला आहे. घरोघरी पूजेसोबतच सार्वजनिक दुर्गा पूजा मंडप (पूर्व भारत) आणि गरबा-दांडिया (पश्चिम भारत) मोठ्या प्रमाणावर आयोजित केले जातात. आज सामाजिक सहभाग अत्यंत विस्तृत आणि मोठा आहे. धर्माची किंवा वयाची पर्वा न करता मोठ्या संख्येने लोक, विशेषतः तरुण पिढी, या सार्वजनिक समारंभांमध्ये उत्साहाने सहभागी होते.

पूजेची पद्धत आणि मनोरंजन

प्राचीन काळात, पूजेचे विधी, मंत्र-पठण, उपवास आणि कठोर धार्मिक नियम पाळण्यावर अधिक भर होता. मनोरंजन देखील प्रामुख्याने पारंपरिक लोककला (उदा. रामलीला, स्थानिक लोकनृत्य) आणि धार्मिक कथांच्या वाचनापुरते मर्यादित होते.

सध्या धार्मिक विधी आजही पाळले जातात, पण सार्वजनिक उत्सवांमध्ये सामाजिक समारंभ, संगीत आणि मनोरंजनाला जास्त महत्त्व आले आहे. गरबा आणि दांडिया हे उत्सवाचे मुख्य आकर्षण बनले आहेत. आधुनिक संगीत, लाईट्स आणि थीमवर आधारित गरबा पार्ट्या आयोजित केल्या जातात, ज्यामुळे उत्सवाला एक आधुनिक आणि ग्लॅमरस स्वरूप प्राप्त झाले आहे.

एकंदरीत, नवरात्र उत्सव व्यक्तिगत धार्मिक विधीतून बाहेर पडून एका मोठ्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक मेळ्यात रूपांतरित झाला आहे.

पूर्वी नवरात्र कठोर धार्मिक विधी आणि आत्मिक शुद्धीवर केंद्रित होती, तर आता ती धार्मिक श्रद्धा आणि भव्य सामाजिक-सांस्कृतिक उत्सवाचा एक सुंदर संगम बनली आहे. काळानुसार उत्सवाचे स्वरूप बदलले असले तरी, शक्तीची उपासना आणि वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचा संदेश आजही कायम आहे.