प्राण्यांवरील मानवी प्रयोग: नैतिकतेचा वाद आणि विज्ञानाचा शोध

प्राण्यांवरील मानवी प्रयोग: नैतिकतेचा वाद आणि विज्ञानाचा शोध

मनुष्य नेहमीच निसर्ग आणि त्याच्या रहस्यांविषयी उत्सुक राहिला आहे. या जिज्ञासेतूनच मानवाने अनेक संशोधनं केली, ज्यांनी आपल्या जीवनात क्रांती घडवून आणली. परंतु, काही वेळा या संशोधनांनी नैतिकतेच्या मर्यादा ओलांडल्या आणि प्राण्यांवर अत्यंत विचित्र आणि अमानवीय प्रयोग केले गेले. या प्रयोगांचा उद्देश ज्ञान मिळवणे किंवा वैद्यकीय प्रगती करणे हा असला तरी, त्यांच्या पद्धतींवर आजही प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले जातात. 

यापैकीच काही विचित्र आणि वादग्रस्त प्रयोगांची माहिती खालीलप्रमाणे:

१. हॉपकिन्स सर्जिकल डॉग्स (The Hopkins Surgical Dogs)

१९५० च्या दशकात, अमेरिकेतील जॉन्स हॉपकिन्स विद्यापीठात डॉ. केंटन हॉजेस (Kenton Hodges) आणि त्यांचे सहकारी एका विचित्र प्रयोगात गुंतले होते. त्यांचा उद्देश शस्त्रक्रियेतील नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे हा होता. यासाठी त्यांनी काही कुत्र्यांचा वापर केला. या प्रयोगात त्यांनी कुत्र्यांच्या पोटातील काही अवयव काढून टाकले आणि नंतर त्यांना परत जोडण्याचा प्रयत्न केला. काही कुत्र्यांच्या आतड्यांचे भाग काढून टाकून त्यांना वेगळ्या पद्धतीने जोडले गेले. या प्रयोगांमध्ये अनेक कुत्रे मरण पावले, तर काही वाचले. या प्रयोगांचे निष्कर्ष वैद्यकीय क्षेत्रात उपयोगी ठरले असले तरी, या प्रयोगांमुळे प्राण्यांवर झालेल्या क्रूरतेमुळे त्यांची खूप निंदा झाली.

२. स्टालिनचे अर्ध-मानव, अर्ध-वानर सैनिक (Stalin's Half-Human, Half-Ape Soldiers)

१९२० च्या दशकात, सोव्हिएत युनियनमध्ये एक अत्यंत धक्कादायक प्रयोग झाला होता. सोव्हिएत शासक जोसेफ स्टालिन (Joseph Stalin) यांना अशी इच्छा होती की त्यांच्याकडे असे सैनिक असावेत जे अत्यंत शक्तिशाली, वेदना सहन करू शकणारे आणि आज्ञाधारक असतील. या कामासाठी त्यांनी प्रसिद्ध जीवशास्त्रज्ञ इलिया इवानोविच इवानोव (Ilya Ivanovich Ivanov) यांची नेमणूक केली. इवानोव यांचा उद्देश मानव आणि चिंपांझी किंवा गोरिला यांच्या संकरातून एक नवीन प्रजाती तयार करणे हा होता. त्यांनी गिनी (Guinea) देशातील एका प्रयोगशाळेत या प्रयोगाला सुरुवात केली.

या प्रयोगात इवानोव यांनी मानवी शुक्राणूंचा उपयोग मादी चिंपांझींना गर्भवती करण्यासाठी केला. परंतु, त्यांचे सर्व प्रयत्न अयशस्वी ठरले. नंतर त्यांनी रशियन महिलांवर माकडांच्या शुक्राणूंचा प्रयोग करण्याची योजना आखली, पण ही योजनाही प्रत्यक्षात येऊ शकली नाही. या प्रयोगाची माहिती समोर आल्यानंतर जगभरातून याची जोरदार निंदा झाली. काही वर्षांनंतर, इवानोव यांना अटक करून तुरुंगात टाकण्यात आले आणि नंतर त्यांचा मृत्यू झाला.

स्टालिनचे अर्ध-मानव, अर्ध-वानर

३. हेड ट्रान्सप्लांट ऑन मंकीज (Head Transplant on Monkeys)

डॉ. रॉबर्ट व्हाईट (Dr. Robert White), एक प्रसिद्ध अमेरिकन न्यूरोसर्जन, यांना डोके प्रत्यारोपणाच्या प्रयोगांमुळे ओळखले जाते. १९७० च्या दशकात त्यांनी यावर प्रयोग सुरू केले. त्यांनी एका माकडाचे डोके कापून दुसऱ्या माकडाच्या शरीरावर यशस्वीरित्या प्रत्यारोपण केले. हा प्रयोग अत्यंत गुंतागुंतीचा होता. त्यांनी एका माकडाच्या शरीराचे तापमान कमी केले, डोके कापले आणि दुसऱ्या माकडाच्या शरीरावर डोके जोडले. हे डोके केवळ रक्तवाहिन्यांद्वारे जोडलेले होते, मज्जातंतूंचे (nerves) पुनर्मिलन झाले नव्हते.

या प्रयोगामुळे डोके प्रत्यारोपित केलेले माकड काही तास जगले, पण ते पॅरालाईज (paralyzed) झाले होते कारण मज्जातंतू जोडले गेले नव्हते. माकड फक्त डोके हलवू शकत होते आणि खाऊ शकत होते, पण शरीरावर त्याचे कोणतेही नियंत्रण नव्हते.  हे माकड काही दिवसांनी मरण पावले. डॉ. व्हाईट यांचा हा प्रयोग वैद्यकीयदृष्ट्या महत्त्वाचा असला तरी, या प्रयोगावर मोठ्या प्रमाणावर नैतिक आणि मानवाधिकार संघटनांनी टीका केली. त्यांच्या मते, अशा प्रयोगांमुळे प्राण्यांवर अमानवीय अत्याचार होतात.

४. प्रोजेक्ट ए.व्ही.एच.ओ.एम (Project AVHOM)

दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान, रशियाने एक अत्यंत विचित्र आणि गोपनीय प्रयोग केला, ज्याचे नाव 'प्रोजेक्ट ए.व्ही.एच.ओ.एम.' (Project AVHOM) होते. या प्रयोगात त्यांनी एका कुत्र्याचे डोके कापून ते मशीनशी जोडले. हा प्रयोग डॉ. सर्गेई ब्रुखोनेन्को (Sergei Brukhonenko) यांनी केला होता. त्यांनी एक कृत्रिम हृदय आणि फुफ्फुसांचे (artificial heart and lungs) मशीन तयार केले, ज्याला 'ऑटोजेक्टर' (Autojector) असे म्हटले जाते.

या ऑटोजेक्टर मशीनच्या साहाय्याने त्यांनी कुत्र्याचे डोके धडापासून वेगळे केले, परंतु ते डोके काही तास जिवंत ठेवण्यास ते यशस्वी झाले. या डोक्याला मशीनद्वारे रक्तपुरवठा केला जात होता. या डोक्याने आवाजाला प्रतिसाद दिला, खाल्ले, आणि काही प्रमाणात हालचालही केली. हा प्रयोग जगाला १९४० मध्ये एका लघुपटाद्वारे दाखवण्यात आला, ज्याचे नाव 'एक्सपेरिमेंट्स इन द रिवाइव्हल ऑफ ऑर्गनिझम' (Experiments in the Revival of Organism) होते. हा प्रयोग वैज्ञानिक प्रगतीसाठी महत्त्वाचा असला तरी, या प्रयोगाने प्राण्यांवरील क्रूरतेचे एक भयानक उदाहरण दिले.

प्रोजेक्ट ए.व्ही.एच.ओ.एम

५. इलेक्ट्रिक शॉक ट्रीटमेंट ऑन डॉग्स (Electric Shock Treatment on Dogs)

१९४० च्या दशकात, रशियन शास्त्रज्ञ इव्हान पावलोव (Ivan Pavlov) यांनी 'कंडिशनिंग' (conditioning) या संकल्पनेचा अभ्यास करण्यासाठी कुत्र्यांवर प्रयोग केले. पावलोव यांनी कुत्र्यांच्या तोंडात अन्न ठेवून त्यांच्या लाळग्रंथींचा अभ्यास केला. पण याच काळात, इतर काही संशोधकांनी कुत्र्यांवर विजेच्या धक्क्यांचे प्रयोग केले. या प्रयोगांमध्ये कुत्र्यांना एका पिंजऱ्यात ठेवले जाई आणि त्यांना विजेचा धक्का दिला जाई. या प्रयोगांचा उद्देश मानवी वर्तणुकीचा अभ्यास करणे होता. या प्रयोगांमुळे कुत्र्यांमध्ये भीती, चिंता आणि मानसिक आजार निर्माण झाले.

या सर्व प्रयोगांवरून हे स्पष्ट होते की मानवी संशोधकांनी ज्ञानाच्या आणि प्रगतीच्या नावाखाली अनेक वेळा नैतिकतेच्या मर्यादा ओलांडल्या. आजच्या काळात, अशा प्रयोगांवर कठोर कायदे आणि नियम आहेत. प्रत्येक प्रयोगाला नैतिक समितीची (Ethics Committee) परवानगी घेणे बंधनकारक आहे. प्राण्यांवर प्रयोग करताना त्यांना कमीतकमी वेदना होतील याची काळजी घेतली जाते. भविष्यात अशा अमानवीय प्रयोगांची पुनरावृत्ती होऊ नये यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अनेक संस्था काम करत आहेत.

या प्रयोगांवरून एक गोष्ट नक्कीच सिद्ध होते की, मानवाला नवीन ज्ञान मिळवण्याची उत्सुकता असते, पण ती उत्सुकता प्राण्यांच्या जीवावर बेतू नये.