विभाजनाची ती काळी रात्र: रक्तरंजित स्वातंत्र्य आणि हरवलेली मानवता
१५ ऑगस्ट १९४७, ही केवळ एक तारीख नव्हती, तर कोट्यवधी भारतीयांच्या स्वप्नांची पूर्तता होण्याचा तो क्षण होता. पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या आवाजात 'नियतीशी करार' (Tryst with Destiny) या शब्दांनी स्वातंत्र्याची पहाट उगवत असताना, दिल्लीत आनंदाचे अश्रू वाहत होते. पण त्याच वेळी, पंजाब आणि बंगालच्या सीमेवर, लाखो कुटुंबांसाठी ती पहाट नव्हे, तर एक भयावह रात्र घेऊन आली होती. ही रात्र होती भारताच्या फाळणीची, माणुसकी हरवल्याची आणि रक्ताने माखलेल्या इतिहासाची.
आजही जेव्हा आपण १५ ऑगस्टचा दिवस साजरा करतो, तेव्हा आपण त्या लाखो लोकांच्या दुःखाला विसरू शकत नाही, ज्यांनी आपल्या स्वातंत्र्याची किंमत आपल्या घरादारासह, कुटुंबाच्या रक्ताने मोजली. ही कहाणी आहे त्या लोकांची, ज्यांनी एका क्षणात आपलं सर्वस्व गमावलं, आणि त्या ट्रेनची, जी स्वातंत्र्याची ‘भेट’ घेऊन अमृतसरमध्ये पोहोचली.
'१० डाऊन एक्स्प्रेस': स्वातंत्र्याची रक्तरंजित भेट
१५ ऑगस्ट १९४७, सकाळची वेळ. अमृतसर स्टेशनवर स्टेशन मास्तर छैनी सिंह यांना लाहोरहून येणारी ‘१० डाऊन एक्स्प्रेस’ दिसली. ट्रेनच्या खिडक्या उघड्या होत्या, पण आत कसलीही हालचाल नव्हती. ही भयाण शांतता पाहून त्यांच्या मनात एक अस्वस्थता निर्माण झाली. हळूच त्यांनी एका डब्याचा दरवाजा उघडला आणि समोरचे दृश्य पाहून त्यांचा थरकाप उडाला. ट्रेनमध्ये शेकडो मृतदेह पडले होते. हात, पाय कापलेले, काही खोपड्या चिरडलेल्या... हे केवळ मृतदेह नव्हते, तर ती माणुसकीची हत्या होती. प्रत्येक डब्यात तेच भयानक दृश्य. शेवटच्या डब्यात एक संदेश लिहिलेला होता: "नेहरू आणि पटेल यांना स्वातंत्र्याची भेट म्हणून अमृतसर स्थानकावर."
१९४७ सालचा उन्हाळा भारतीय इतिहासातील सर्वात रक्तरंजित उन्हाळा ठरला. भारत-पाकिस्तानच्या विभाजनाचा निर्णय जेव्हा निश्चित झाला, तेव्हा दोन्ही देशांमध्ये प्रचंड हिंसाचार सुरू झाला. या हिंसाचाराची बीजे ब्रिटिशांनी पेरली होती. भारताचे पहिले पंतप्रधान बनू पाहणाऱ्या मोहम्मद अली जिन्ना यांच्या राजकीय महत्त्वाकांक्षेला ब्रिटनचे तत्कालीन पंतप्रधान विन्स्टन चर्चिल यांनी खतपाणी घातले. जिन्ना यांच्या 'Two Nation Theory' (द्विराष्ट्रवादाच्या सिद्धांतानुसार) भारत आणि पाकिस्तान असे दोन स्वतंत्र देश निर्माण झाले पाहिजेत, या हट्टापायी देशाची फाळणी अटळ झाली. १९४७ पर्यंत परिस्थिती इतकी हाताबाहेर गेली होती की, जर फाळणी झाली नसती, तर गृहयुद्ध अटळ होते.
या परिस्थितीचा सर्वाधिक फटका सामान्य लोकांना बसला. एका रात्रीत लाखो लोक निर्वासित झाले. आपली घरे, जमीन-जुमला, आयुष्यभराची कमाई, सर्व काही सोडून त्यांना मिळेल त्या ठिकाणी पळून जावे लागले. सुमारे १ ते २ कोटी लोकांचे स्थलांतर झाले, जे मानवी इतिहासातील सर्वात मोठे स्थलांतर ठरले. यात १५ ते २० लाख लोकांनी आपले प्राण गमावले. हा आकडा आजही आपल्या मनाला धक्का देतो. स्वातंत्र्यपूर्व काळात अमृतसरमध्ये एका मुसलमानाचा खून झाला आणि त्याचा सूड म्हणून लुधियाना, फिरोजपूरजवळ ७४ शीखांना मारले गेले. ही मारधाड नंतर एक सामान्य गोष्ट बनली. अमृतसरमध्ये रोज शेकडो लोक मारले जात होते आणि पाकिस्तानातील आकडा त्याहूनही मोठा होता.
लाहोर आणि कराचीमध्ये हिंदू आणि शीख समुदायाची अवस्था अत्यंत वाईट होती. हिंदुस्तानात जिथे प्रशासन हिंसा रोखण्याचा प्रयत्न करत होते, तिथे पाकिस्तानमध्ये प्रशासनच लोकांना मारहाणीसाठी प्रोत्साहित करत होते. ही परिस्थिती इतकी भयावह होती की, दिल्लीहून पाकिस्तानसाठी निघालेल्या एका विशेष ट्रेनवर पटियालाजवळ हल्ला झाला, ज्यात एक स्त्री आणि एका मुलाला आपला जीव गमवावा लागला. या घटनेचा सूड म्हणून लाहोरहून अमृतसरला येणाऱ्या ट्रेनवर भीषण हल्ला करण्यात आला. ही घटना म्हणजे माणुसकीच्या रक्ताने माखलेल्या इतिहासाची सुरुवात होती.
विभाजन फक्त भारताच्या भूभागाचे नव्हते, ते लोकांच्या भावनांचे आणि हृदयांचेही होते. कुटुंबांची ताटातूट झाली. काहीजण आपल्याच घरातून निर्वासित झाले, तर काहीजण कधीही परत न येण्यासाठी निघून गेले.
अमृतसरमधील एका घटनेचे साक्षीदार निशी हजारी यांनी त्यांच्या ‘मिडनाइट फ्यूरीज’ या पुस्तकात त्या भयाण दिवसांचे वर्णन केले आहे. ते सांगतात की, लोक तलवारी घेऊन ट्रेनच्या डब्यात शिरत आणि जिवंत माणसांना निर्जीव वस्तूंप्रमाणे कापत होते. या क्रूरतेमुळे हवेत रक्ताचा वास दरवळत होता. पुरुषांची ही अवस्था असेल, तर स्त्रियांवर झालेले अत्याचार तर वर्णानातीत होते. घराबाहेर पडणेही त्यांच्यासाठी मृत्यूला आमंत्रण देण्यासारखे होते. अनेक महिलांवर बलात्कार झाले आणि त्यांचा क्रूरपणे खून केला गेला. फाळणीच्या या काळात ‘बहीण’, ‘मुलगी’ आणि ‘आई’ या शब्दांना कोणताही अर्थ उरला नव्हता. दोन्ही बाजूंना जोडणाऱ्या ट्रेन्स आता चालत्या-फिरत्या शवागारात बदलल्या होत्या.
विभाजनाचे काम खूप कमी वेळेत पूर्ण करायचे होते. भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात फक्त जमिनीचीच नाही, तर संपत्तीचीही विभागणी झाली. पटेल आणि चौधरी मोहम्मद अली यांच्यावर ही जबाबदारी सोपवण्यात आली होती. भारताच्या बँक खात्यातील १७.५% रक्कम पाकिस्तानला मिळाली. सरकारी कार्यालयांतील फर्निचर, टाइपरायटर, खुर्च्या आणि अगदी लायब्ररीतील पुस्तकेही वाटून घेण्यात आली.
या सगळ्यामध्ये भारतीय सैन्याची विभागणी सर्वात क्लिष्ट होती. सैन्याच्या दोन-तृतीयांश तुकड्या भारतासोबत राहिल्या, तर एक-तृतीयांश तुकड्या पाकिस्तानला मिळाल्या. पाकिस्तानला नोटा छापण्यासाठी प्रिंटिंग प्रेस देण्यास सरदार पटेल यांनी स्पष्टपणे नकार दिला. त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात पाकिस्तानला भारतीय नोटांवर स्वतःचा शिक्का मारून काम चालवावे लागले.या सर्व वाटणीत एक गोष्ट स्पष्ट होती, की सामान्य माणूस फक्त एक आकडा बनून राहिला होता. नेत्यांसाठी तो एक 'मत' होता, माणूस नव्हे. या विभाजनासाठी कोण जबाबदार, यावर आजही चर्चा होते. पण सत्य हे आहे की, या विभाजनाने मानवी इतिहासाला एक असा घाव दिला आहे, जो कधीही भरून निघू शकणार नाही.
आज ७५ वर्षांहून अधिक काळ उलटला, तरी त्या फाळणीच्या जखमा अजूनही ताज्या आहेत. दोन्ही देशांमध्ये आजही ताणतणाव कायम आहे. पण फाळणीच्या काळात जे दुःख झाले, ते दोन्ही बाजूंच्या लोकांसाठी समान होते. रक्ताचे नाते तोडणे सोपे नसते. त्या काळात अनेक मुस्लिम कुटुंबांनी हिंदू आणि शीख बांधवांना मदत केली, त्यांना सुरक्षित ठिकाणी पोहोचवले. त्याचप्रमाणे, हिंदू आणि शीख कुटुंबांनी मुस्लिम बांधवांसाठी स्वतःचा जीव धोक्यात घातला. माणुसकी पूर्णपणे हरवली नव्हती, ती अजूनही काही ठिकाणी जिवंत होती.
१५ ऑगस्ट १९४७, भारताला स्वातंत्र्य मिळाले. पण ते स्वातंत्र्य मिळाले एका मोठ्या किंमतीवर. फाळणीने केवळ देशाचे दोन तुकडे केले नाहीत, तर कोट्यवधी लोकांचे हृदयही तोडले. त्या दिवशी केवळ ध्वज फडकावले गेले नाहीत, तर अनेक घरांचे दिवेही विझले.
ही कहाणी केवळ इतिहासाचा भाग नाही, ती मानवतेची एक दुखद आठवण आहे. ही आपल्याला शिकवते की कोणताही राजकीय निर्णय जेव्हा भावनांवर मात करतो, तेव्हा त्याचे परिणाम किती भयावह असू शकतात. म्हणून आपण सर्वांनी मिळून त्या जखमा विसरून, माणुसकीचे नाते पुन्हा जोडावे, कारण आपले सर्वात मोठे सामर्थ्य आपल्या एकतेमध्येच आहे.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा