बर्मुडा ट्रांगेल समुद्रातील एक गूढ कहाणी

 

बर्मुडा ट्रांगेल समुद्रातील एक गूढ कहाणी

दुसऱ्या महायुद्धाने मानवी इतिहासावर खोलवर परिणाम केला. या युद्धात शौर्याच्या आणि पराक्रमाच्या अनेक गाथा लिहिल्या गेल्या. पण काही घटना अशा होत्या, ज्यांनी युद्ध संपल्यावरही आपलं गूढ कायम ठेवलं. त्यापैकीच एक म्हणजे 'फ्लाईट १९' (Flight 19) ची कहाणी. तांत्रिकदृष्ट्या हे प्रकरण युद्ध संपल्यावर घडलं असलं तरी, त्याचे मूळ युद्धाच्या वातावरणातच दडले होते. ही घटना केवळ १४ नौदल कर्मचाऱ्यांचा जीव घेणारी ठरली नाही, तर मदतीसाठी गेलेल्या आणखी एका विमानातील १३ जणांचाही बळी गेला. या दुहेरी शोकांतिकेने जगातील सर्वात प्रसिद्ध गूढ जागांपैकी एक, बर्मुडा त्रिकोणाला (Bermuda Triangle) जन्म दिला.

आजही अनेक लोक या कथेवर विश्वास ठेवतात, तर काही वैज्ञानिक दृष्टीने यामागील कारणं शोधतात. पण हे गूढ का टिकून राहिलं? हा लेख केवळ ऐतिहासिक घटनांचा मागोवा घेणार नाही, तर त्यामागील मानवी, तांत्रिक आणि पर्यावरणीय घटकांचे विश्लेषण करून हे गूढ अधिक रंजक बनवण्याचा प्रयत्न करेल.

५ डिसेंबर १९४५ रोजी फ्लोरिडा राज्यातील फोर्ट लॉडरडेल येथील नौदल हवाई तळावरून 'फ्लाईट १९' नावाच्या पाच टीबीएम ऍव्हेंजर (TBM Avenger) विमानांनी उड्डाण केले.  हे एक नियमित प्रशिक्षण उड्डाण होतं, ज्याचा उद्देश नेव्हिगेशन आणि बॉम्बिंगचा सराव करणे हा होता. या विमानांमध्ये एकूण १४ अनुभवी नौदल कर्मचारी होते. या तुकडीचे नेतृत्व लेफ्टनंट चार्ल्स सी. टेलर (Lt. Charles C. Taylor) करत होते, ज्यांच्याकडे सुमारे २५०० तासांचा उड्डाण अनुभव होता. एवढा अनुभव असूनही, त्यांच्या नेतृत्वाखालील या नियमित उड्डाणाने एका भयाण शोकांतिकेचे रूप धारण केले, ज्याची कल्पना कुणी केली नव्हती.

उड्डाणाचा नियोजित मार्ग स्पष्ट होता, पण प्रशिक्षणादरम्यानच नेव्हिगेशनमध्ये गोंधळ निर्माण झाला. लेफ्टनंट टेलर, जे एक अनुभवी वैमानिक होते, बहामासाची बेटे हेच फ्लोरिडा कीज आहे असा त्यांचा समज झाला.त्यांचा दिशादर्शकावरील (compass) विश्वास पूर्णपणे उडाला आणि ते चुकीच्या निर्णयावर ठाम राहिले. टेलरला वाटले की ते मेक्सिकोच्या आखातावर (Gulf of Mexico) आहेत आणि पूर्वेकडे गेल्यावर ते फ्लोरिडाच्या किनारपट्टीवर पोहोचतील. पण प्रत्यक्षात मात्र ते अटलांटिक महासागरावर होते आणि पूर्वेकडे गेल्यावर ते अधिक समुद्रात जात होते. हा एक कॉग्निटिव्ह बायस (cognitive bias) होता, जिथे वैमानिक एका चुकीच्या कल्पनेवर इतका विश्वास ठेवतो की तो समोरच्या पुराव्याकडे दुर्लक्ष करतो. ही घटना केवळ तांत्रिक बिघाड नव्हती, तर मानवी मानसशास्त्र आणि दबावाखाली निर्णय घेण्याच्या क्षमतेतील त्रुटींचे एक उत्कृष्ट उदाहरण होती.

उड्डाण सुरू झाल्यानंतर दोन तासांनी, लेफ्टनंट टेलरने तळावरील नियंत्रण कक्षाशी रेडिओवर संपर्क साधला. त्यांनी सांगितले की त्यांचे दोन्ही दिशादर्शक काम करत नाहीत आणि त्यांना त्यांचे स्थान निश्चित करता येत नाही. यानंतर सुरू झालेल्या रेडिओ संवादांनी घटनेची गुंतागुंत अधिक वाढवली. विमानातील कर्मचाऱ्यांमधील आणि तळावरील नियंत्रण कक्षाशी झालेले संवाद गोंधळात पाडणारे होते.

टेलरने चुकीच्या दिशेचाच आग्रह धरला, तर दुसऱ्या एका वैमानिकाने योग्य दिशा ओळखली होती. तो वैमानिक म्हणाला, “Dammit, if we could just fly west we would get home; head west, dammit”. यातून हे स्पष्ट होते की काही कर्मचाऱ्यांनी योग्य दिशा ओळखली होती, पण लष्करी शिस्तीमुळे त्यांना टेलरच्या आदेशाचे पालन करावे लागले. कॅप्टन पॉवर्स, जे रँकने टेलरपेक्षा मोठे असूनही प्रशिक्षणासाठी विद्यार्थी होते, त्यांनीही दिशा सुधारण्याचा प्रयत्न केला. मात्र, टेलर आपल्या चुकीच्या निर्णयावर ठाम राहिले.

यामुळेच ही घटना केवळ एका तांत्रिक बिघाडापेक्षा मानवी नेतृत्वातील त्रुटींचे उदाहरण बनली. अखेर, संध्याकाळी ६:२० वाजता, टेलरचा एक अस्पष्ट आणि शेवटचा संदेश ऐकू आला, “All planes close up tight… we’ll have to ditch unless landfall… when the first plane drops below 10 gallons, we all go down together”. यानंतर त्यांचा संपर्क पूर्णपणे तुटला आणि त्यांचा आवाज कधीच ऐकू आला नाही.

'फ्लाईट १९' चा संपर्क तुटल्यानंतर, अमेरिकेच्या नौदल आणि तटरक्षक दलाने (Coast Guard) आतापर्यंतची सर्वात मोठी हवाई आणि सागरी शोधमोहीम सुरू केली. दोन लाखांहून अधिक चौरस मैल क्षेत्राचा शोध घेण्यात आला, पण 'फ्लाईट १९' च्या पाच विमानांचा किंवा १४ कर्मचाऱ्यांचा कोणताही मागमूस सापडला नाही.

या शोध मोहिमेचा आणखी एक दुःखद आणि रहस्यमय भाग म्हणजे दुसऱ्या विमानाचे गायब होणे. रात्री ७:२७ वाजता, फ्लोरिडा येथील नौदल हवाई तळावरून ‘मार्टिन मॅरिनर’ (Martin Mariner) नावाचे एक मोठे शोध विमान, १३ कर्मचाऱ्यांसह, ‘फ्लाईट १९’ च्या संभाव्य स्थानाच्या दिशेने निघाले.  उड्डाणानंतर अवघ्या अर्ध्या तासातच, मॅरिनर विमानाचाही संपर्क तुटला आणि ते गायब झाले. मॅरिनरच्या गायब होण्यामागे एक संभाव्य आणि वैज्ञानिक कारण होते. मॅरिनर विमानामध्ये मोठ्या प्रमाणात इंधन साठवले जात असे आणि त्याच्या इंधन रेषा गळतीसाठी कुप्रसिद्ध होत्या. या गळतीमुळे इंधनाचे बाष्प साठून हवेतच स्फोट झाला असण्याची दाट शक्यता होती. मात्र, 'फ्लाईट १९' च्या गायब होण्याचे गूढ पुरेसे नव्हते, म्हणून लगेचच दुसरे शोध विमानही गायब झाले, ज्यामुळे घटनेचे 'रहस्य' कैक पटीने वाढले.

'फ्लाईट १९' च्या घटनेनंतर, अमेरिकेच्या नौदलाने एक ५०० पानांचा तपास अहवाल तयार केला. या अहवालाने तांत्रिक आणि मानवी चुकांचे सखोल विश्लेषण केले. सुरुवातीच्या निष्कर्षात असे म्हटले होते की, लेफ्टनंट टेलरच्या दिशादर्शकांमध्ये बिघाड झाला होता आणि त्यांनी दिशेचा गोंधळ केला. याच चुकीमुळे ते तासंतास समुद्रावर चुकीच्या दिशेने उड्डाण करत राहिले, जोपर्यंत त्यांचे इंधन पूर्णपणे संपले नाही.

पण या अहवालात एक अभूतपूर्व बदल करण्यात आला. टेलरच्या आईने नौदलावर दबाव आणला की, कोणताही शारीरिक पुरावा (विमानांचे अवशेष किंवा मृतदेह) नसताना तिच्या मुलाला दोषी ठरवणे अन्यायकारक आहे. या दबावामुळे, नौदलाने आपला अंतिम निष्कर्ष बदलून तो ‘कारण अज्ञात’ (cause unknown) असा केला. हा निर्णय टेलरच्या परिवारासाठी योग्य असला तरी, त्यामुळे या घटनेला अधिकृतपणे ‘गूढ’ म्हणून शिक्कामोर्तब झाले. या अधिकृत निष्कर्षाने एक मोठी पोकळी निर्माण केली. ही पोकळी वैज्ञानिक कारणांनी भरण्याऐवजी, लेखक आणि गूढतेवर विश्वास ठेवणाऱ्यांनी अतिंद्रिय, परग्रहाशी संबंधित किंवा इतर षड्यंत्र सिद्धांतांनी भरली. अशाप्रकारे, एका मानवी शोकांतिकेचे एका जागतिक लोककथेत रूपांतर झाले.

‘फ्लाईट १९’ च्या घटनेपूर्वीही त्या भागात काही जहाजे आणि विमाने गायब झाली होती, परंतु या घटनेनेच बर्मुडा त्रिकोणाच्या (Bermuda Triangle) कथेला सर्वात जास्त प्रसिद्धी दिली आणि त्याला दंतकथेचा केंद्रबिंदू बनवले. गूढ कायम राहिल्यामुळे, अनेक षड्यंत्र सिद्धांतांनी जोर धरला. यात परग्रहातील लोकांकडून विमानांचे अपहरण करणे, समुद्राच्या आतून येणारी अज्ञात ऊर्जा, किंवा चुंबकीय क्षेत्रामुळे दिशादर्शकांचे निकामी होणे असे सिद्धांत मांडले गेले. मात्र, या सर्व सिद्धांतांना कोणताही वैज्ञानिक आधार नाही.

वास्तविक, नौदल तपास अहवाल आणि त्यानंतरच्या विश्लेषणांनी या घटनेमागे अधिक तर्कसंगत कारणे दिली आहेत. बहुधा ही घटना मानवी चूक (टेलरची दिशाभूल), तांत्रिक विफलता (कंपास निकामी होणे), खराब हवामान आणि इंधन संपून समुद्रात उतरणे या कारणांमुळे घडली असावी. समुद्रात उतरल्यानंतर विमानांचे तुकडे होणे आणि प्रवाशांचे थंडीमुळे निधन होणे, हे अत्यंत संभाव्य आहे.

‘फ्लाईट १९’ ची कहाणी ही केवळ एका विमान दुर्घटनेची कहाणी नसून, एका मानवी आणि तांत्रिक शोकांतिकेची कहाणी आहे. या घटनेला गूढ बनवण्याचे मुख्य कारण म्हणजे

निर्णायक पुराव्याचा अभाव: आजपर्यंत विमानांचे अवशेष किंवा १४ कर्मचाऱ्यांचे मृतदेह सापडलेले नाहीत.

अधिकृत अहवालातील बदल: नौदलाने 'कारण अज्ञात' हा निष्कर्ष दिल्याने षड्यंत्र सिद्धांतांना बळ मिळाले.

दुहेरी शोकांतिका: शोध मोहिमेतील दुसऱ्या विमानाचे गायब होणे, ज्यामुळे या घटनेची गूढता कैक पटीने वाढली.

हे रहस्य वैज्ञानिक विश्लेषणापेक्षा अधिक मानवी आणि सांस्कृतिक स्तरावर टिकून आहे आणि म्हणूनच ते आजही लोकांना मोहित करते. हे गूढ कदाचित कधीच पूर्णपणे उलगडले जाणार नाही, पण त्याचा अभ्यास मानवी चुकांचे आणि तंत्रज्ञानाच्या मर्यादांचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

तुम्हाला या कथेतील कोणता भाग सर्वात जास्त रहस्यमय वाटला?