जादव पायेंग: 'भारताचा वनमानव'

 

जादव पायेंग: 'भारताचा वनमानव' - एका माणसाने उगवलेलं जंगल

भारताच्या ईशान्येकडील आसाम राज्याच्या ब्रह्मपुत्रा नदीच्या काठावर, एक असा माणूस आहे ज्याने आपल्या एकट्याच्या बळावर सुमारे 1360 एकर (सुमारे 550 हेक्टर) जमिनीवर जंगल उभे केले आहे. हे जंगल न्यू यॉर्क शहरातील सेंट्रल पार्कपेक्षाही मोठे आहे. या व्यक्तीचे नाव आहे जादव 'मोलाय' पायेंग. त्यांना 'भारताचा वनमानव' (Forest Man of India) म्हणून ओळखले जाते. ही केवळ एक कहाणी नाही, तर निसर्गावर प्रेम करणाऱ्या एका सामान्य माणसाच्या असामान्य जिद्दीची आणि दूरदृष्टीची प्रेरणादायी गाथा आहे.

1979 सालची गोष्ट. तेव्हा जादव पायेंग अवघे 16 वर्षांचे होते. आसाममध्ये ब्रह्मपुत्रा नदीला मोठा पूर आला होता. पूर ओसरल्यानंतर, जादव यांनी नदीच्या एका वाळलेल्या पात्रावर आणि आसपासच्या वाळूत एक भयानक दृश्य पाहिले. हजारो सर्प (साप) तिथे मृतावस्थेत पडले होते. पुराच्या पाण्यासोबत ते वाळूत वाहत आले होते आणि उष्णतेमुळे, तसेच झाडांच्या अभावी त्यांना निवारा मिळाला नाही आणि ते तडफडून मेले होते.

हे दृश्य पाहून जादव यांच्या मनाला खूप वेदना झाल्या. त्यांना वाटले की जर झाडे असती, तर या प्राण्यांना आश्रय मिळाला असता आणि ते वाचले असते. निसर्गाचा हा नाश पाहून त्यांचे मन अस्वस्थ झाले. त्यांनी स्थानिक वन विभागाकडे (Forest Department) धाव घेतली आणि त्यांना या भागात झाडे लावण्याची विनंती केली. मात्र, वन विभागाने त्यांना सांगितले की या वाळलेल्या जमिनीवर झाडे वाढवणे शक्य नाही आणि त्यांना कोणतीही मदत दिली नाही. उलट, त्यांनी जादवलाच काही बांबूची रोपे लावण्यासाठी सुचवले.

वन विभागाकडून मदत न मिळाल्याने जादव निराश झाले नाहीत. उलट, त्यांनी हे आव्हान स्वीकारले. त्यांनी ठरवले की, जर कोणी मदत करत नसेल, तर ते स्वतःच या निर्जन, वाळलेल्या जमिनीवर झाडे लावतील. हे काम किती मोठे आणि कठीण आहे, याची त्यांना पूर्ण कल्पना होती. पण त्यांच्या मनात एकच ध्यास होता - निसर्गाचे रक्षण करणे.

त्यांनी सुरुवातीला बांबूची रोपे लावायला सुरुवात केली, जसे त्यांना सुचवले होते. पण त्यांना लवकरच समजले की बांबू पुरेसे नाहीत. मोठ्या झाडांची गरज आहे. त्यांनी दूरच्या ठिकाणांहून लाल मुंग्या आणल्या आणि त्यांना त्या वाळलेल्या जमिनीवर सोडले, कारण त्यांना माहित होते की मुंग्या माती सुपीक बनवतात आणि झाडांच्या वाढीसाठी पोषक वातावरण निर्माण करतात.

या काळात जादव यांनी आपले जीवन पूर्णपणे या कामासाठी समर्पित केले. त्यांनी स्वतःच्या हातांनी माती वाहून आणली, बिया गोळा केल्या आणि रोपे लावली. हे सोपे नव्हते. ब्रह्मपुत्रा नदीच्या किनाऱ्यावर, उष्णता, पूर आणि जंगली प्राण्यांच्या धोक्यात त्यांनी दररोज काम केले. त्यांनी प्रत्येक रोपटे स्वतःच्या मुलाप्रमाणे वाढवले. पाण्याची व्यवस्था केली, त्यांची काळजी घेतली. अनेक वेळा त्यांना अपयशाचा सामना करावा लागला, अनेक रोपे वाढली नाहीत. पण ते निराश झाले नाहीत. त्यांची दृढनिश्चयी वृत्ती त्यांना पुढे घेऊन गेली.

 

जादव यांच्या अथक प्रयत्नांचे फळ म्हणून, पुढील 30-35 वर्षांत त्या निर्जन आणि वाळलेल्या जमिनीवर एक घनदाट जंगल उभे राहिले. हे जंगल आज 'मोलाय जंगल' (Molai Forest) म्हणून ओळखले जाते, जे जादव यांचे टोपणनाव 'मोलाय' वरून पडले आहे. हे जंगल सुमारे 1360 एकरमध्ये पसरलेले आहे आणि त्यात हजारो विविध प्रकारची झाडे आहेत.

या जंगलामुळे परिसराचे पर्यावरण पूर्णपणे बदलले आहे. हे जंगल आता अनेक जंगली प्राण्यांचे निवासस्थान बनले आहे. यात वाघ, गेंडे, हरणे, ससे, माकडे आणि विविध प्रकारचे पक्षी आहेत. सर्वात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, दरवर्षी सुमारे 100 पेक्षा जास्त जंगली हत्तींचे कळप या जंगलात आश्रय घेण्यासाठी येतात. जादव यांना हत्तींचा कळप जंगलात दिसू लागला, तेव्हा त्यांना त्यांच्या प्रयत्नांचे खऱ्या अर्थाने सार्थक झाल्यासारखे वाटले.

जादव पायेंग यांच्या या अद्भुत कार्याबद्दल जगाला 2007 मध्ये कळले, जेव्हा पत्रकार आणि वन्यजीव छायाचित्रकार जितू कलिता यांनी त्यांच्याबद्दल लिहिले. त्यानंतर मीडियाने त्यांच्या कार्याची दखल घेतली आणि त्यांची कहाणी जगभर पसरली. जादव पायेंग यांना 2012 मध्ये जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठाने 'फॉरेस्ट मॅन ऑफ इंडिया' ही पदवी दिली. 2015 मध्ये, भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री या भारतातील चौथ्या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित केले.

त्यांच्यावर अनेक माहितीपट (documentaries) बनवण्यात आले आहेत, ज्यात 'फॉरेस्ट मॅन' हा एक लोकप्रिय माहितीपट आहे. जादव आजही या जंगलाची निगराणी करतात आणि त्यात नवीन झाडे लावत आहेत.

जादव पायेंग यांची कथा आपल्याला शिकवते की, कोणताही बदल घडवण्यासाठी तुम्हाला मोठ्या संसाधनांची किंवा पदवीची गरज नाही, फक्त एक दृढनिश्चय आणि निसर्गाप्रती नितांत प्रेम असावे लागते. ही कथा तुम्हाला नक्कीच सुन्न करेल आणि पर्यावरणाबद्दल एक नवीन दृष्टी देईल.

तुम्हाला ही कथा कशी वाटली कमेंट मध्ये नक्की सांगा.