गणेशोत्सवाची गोष्ट: वेदिक काळापासून २०२५ पर्यंतचा प्रवास

गणेशोत्सवाची गोष्ट: वेदिक काळापासून २०२५ पर्यंतचा प्रवास

गणपती बाप्पा मोरया! मांगल्याचे, बुद्धीचे आणि विद्येचे प्रतीक असलेला आपला लाडका गणपती. जेव्हा आपण गणेशोत्सवाचा आनंद घेतो, तेव्हा ढोल-ताशांच्या गजरात, दिव्यांच्या रोषणाईत आणि बाप्पाच्या मनमोहक मूर्तीत एक मोठा इतिहास दडलेला असतो. गणेशोत्सवाचा हा प्रवास फक्त दहा दिवसांचा नाही, तर तो हजारो वर्षांचा आहे. चला, आपण या प्रवासाची रंजक गोष्ट जाणून घेऊया.

वेदिक काळातील 'गणपती'

गणपतीचा पहिला उल्लेख ऋग्वेदात आढळतो. पण थांबा! हा उल्लेख आजच्या हत्तीच्या डोक्याच्या गणपतीचा नाही. ऋग्वेदामधील 'गणपती' हा शब्द ब्रह्मणस्पती किंवा इंद्रासारख्या देवांना उद्देशून वापरला आहे. त्याचा अर्थ 'गणांचा स्वामी' किंवा 'समुदायाचा प्रमुख' असा होतो. याचा अर्थ, 'गणपती' हे तेव्हा एक पद होते, उपाधी होती. तेव्हा हत्तीच्या डोक्याचा देव अस्तित्वात नव्हता. त्यामुळे, गणेश या देवतेची संकल्पना हळूहळू विकसित झाली.

पुराणकाळात गणेशजींचा उदय

गणपतीला आजचे स्वरूप मिळाले ते पुराणांमध्ये. साधारणपणे इसवी सन ३०० ते ५०० च्या काळात मत्स्य पुराण, स्कंद पुराण, आणि नंतरच्या गणेश पुराण यांसारख्या ग्रंथांमध्ये गणपतीच्या जन्मकथा, त्यांचे मोठे पोट, हत्तीचे डोके आणि मुषक वाहन यांसारख्या गोष्टींचे वर्णन केले आहे. महाभारत लिहिताना गणपतीने व्यासांना मदत केल्याची कथाही याच काळात उदयास आली, जी कदाचित नंतरच्या काळात महाभारतात समाविष्ट केली गेली. यानंतर, गणपती हे हिंदू धर्मातील एक प्रमुख देव बनले. विशेषतः, 'गणपत्य संप्रदाय' नावाचा एक पंथ उदयास आला, जिथे गणपतीला परमेश्वर मानले जाते. 'गणपती अथर्वशीर्ष' सारखे ग्रंथही याच काळात लिहिले गेले, जे गणपतीच्या महतीचे वर्णन करतात.

सर्वात जुनी गणेश मूर्ती

जगातील सर्वात जुनी गणेश मूर्ती
अफगाणिस्तान 

पुराणकाळात गणपतीची पूजा सुरू झाली, पण त्यांच्या मूर्ती कधीपासून बनवल्या गेल्या? या प्रश्नाचे उत्तर आपल्याला इतिहासात मिळते. जगातील सर्वात जुनी आणि सिद्ध झालेली गणेश मूर्ती अफगाणिस्तानच्या गर्देज शहरात सापडली. ही मूर्ती सातव्या-आठव्या शतकातील आहे. आश्चर्य वाटते ना, दूर अफगाणिस्तानात गणपतीची मूर्ती सापडते? यावरून हे सिद्ध होते की, गणपतीची पूजा मध्य आशियापर्यंत पसरली होती. ही संगमरवरी मूर्ती इंडो-अफगाण शैलीत बनवलेली असून, ती सध्या काबूलच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात आहे. भारतात, मध्य प्रदेशातील उदयगिरी गुंफांमध्ये पाचव्या शतकातील गणपतीची शिल्पे आढळतात. या सर्व पुराव्यांमुळे गणपतीच्या मूर्तींचा इतिहास खूप जुना असल्याचे सिद्ध होते.

टिळकांपूर्वीचा उत्सव

आज आपण जो गणेशोत्सव पाहतो, तो लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी १८९३ मध्ये सुरू केला, हे सर्वांना माहीत आहे. पण त्याआधी गणेशोत्सव साजरा केला जात नव्हता का? नक्कीच केला जात होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात, पेशव्यांच्या राजवटीत पुण्यात गणेशोत्सव मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जात होता. मात्र, तो राजाश्रयाखाली किंवा श्रीमंत घराण्यांपुरता मर्यादित होता. हा उत्सव धार्मिक आणि कौटुंबिक स्वरूपाचा होता, सार्वजनिक स्वरूपाचा नव्हता. टिळकांनी याच उत्सवाला सार्वजनिक रूप दिले, त्याला स्वातंत्र्य लढ्याशी जोडले आणि त्याला राष्ट्रीय एकतेचे साधन बनवले.

1925 चा गणेशउत्सव 

१९२५ चा उत्सव आणि २०२५ चा उत्सव

१९२५ सालचा गणेशोत्सव आणि आज २०२५ सालचा गणेशोत्सव यात खूप मोठा फरक आहे. हा फरक उत्सवाच्या प्रवासाचे एक प्रतीक आहे.

१९२५ चा गणेशोत्सव

स्वरूप: हा उत्सव टिळकांच्या विचारांवर आधारित होता. तो देशभक्ती आणि राष्ट्रीय एकतेचे प्रतीक होता.

सजावट आणि मूर्ती: गणेश मंडळे साधी होती. मूर्ती बहुतांश मातीच्या असायच्या आणि स्थानिक मूर्तिकार बनवत असत.

सामाजिक उद्देश: या उत्सवातून ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध जनजागृती केली जायची. व्याख्याने, देशभक्तीपर नाटके आणि भजन-कीर्तनांचे आयोजन केले जायचे.

तंत्रज्ञान: तेव्हा तंत्रज्ञान नव्हते. गणेशोत्सव हा फक्त स्थानिक पातळीवर मर्यादित होता.

२०२५ चा गणेशोत्सव

स्वरूप: आज गणेशोत्सव एक जागतिक आणि व्यावसायिक रूप धारण केले आहे. तो धार्मिक आणि सामाजिक दोन्ही आहे.

सजावट आणि मूर्ती: भव्य पंडाल, थीम-बेस्ड सजावट (उदा. चांद्रयान किंवा पर्यावरणाची थीम), आणि आकर्षक विद्युत रोषणाई. मूर्ती पीओपीच्या (plaster of paris) बनत आहेत, पण पर्यावरणाच्या जनजागृतीमुळे इको-फ्रेंडली मूर्तींचा वापर वाढत आहे.

सामाजिक उद्देश: आता उत्सवात अनेक सामाजिक संदेश दिले जातात, जसे की 'पाणी वाचवा', 'स्वच्छता राखा' किंवा 'स्त्री-सशक्तीकरण'.

तंत्रज्ञान: आजचा गणेशोत्सव तंत्रज्ञानाने जोडला गेला आहे. ड्रोनने शूटिंग, लाईव्ह स्ट्रीमिंग, ऑनलाइन आरती आणि डीजे संगीत हे आजच्या उत्सवाचे अविभाज्य भाग आहेत.

या प्रवासाचा विचार केल्यास, गणेशोत्सव फक्त दहा दिवसांचा सण नाही. तो हजारो वर्षांच्या संस्कृतीचा, धार्मिक श्रद्धेचा, सामाजिक बदलांचा आणि राष्ट्रीय विचारांचा एक सुंदर संगम आहे. त्यामुळे पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही गणपती बाप्पाच्या दर्शनाला जाल, तेव्हा या सर्व गोष्टींचा विचार करा.