काळाच्या पडद्याआड गेलेल्या परंपरा: एक सामाजिक प्रवास

 

काळाच्या पडद्याआड गेलेल्या परंपरा: एक सामाजिक प्रवास

भारत हा एक असा देश आहे, जिथे हजारो वर्षांपासून विविध संस्कृती, धर्म आणि परंपरांचा संगम आहे. या विशाल परंपरेच्या पटलावर काही प्रथा अशा होत्या, ज्यांनी समाजाला एक वेगळेच रूप दिले होते. पण, काळाच्या ओघात, सामाजिक सुधारणांमुळे आणि कायदेशीर हस्तक्षेपांमुळे त्या काळाच्या पडद्याआड गेल्या. काही परंपरा तर इतक्या क्रूर आणि विचित्र होत्या की, आज त्यांचा विचारही अंगावर काटा आणतो. पण या परंपरांचा अंत होणे हे आपल्या समाजाच्या प्रगतीचे आणि प्रबोधनाचे एक महत्त्वाचे पाऊल होते. चला तर मग, अशाच काही बंद झालेल्या आणि आजही टिकून असलेल्या काही विचित्र परंपरांचा वेध घेऊया.

क्रूरतेकडून माणुसकीकडे: बंद झालेल्या प्रमुख परंपरा

सती प्रथा: एक दुःखद अंत

‘सती’ प्रथा हे नाव ऐकलं की आजही मन हेलावून जातं. ज्यामध्ये पतीच्या निधनानंतर विधवेला त्याच्या चितेवर जिवंत जाळले जाई. विशेषतः राजपूत समाजात ही प्रथा अधिक प्रचलित होती. तिथे स्त्रियांना अनेकदा नशिल्या पदार्थांच्या प्रभावाखाली बेशुद्ध करून या अग्निदिव्यात ढकलले जायचे. पण, राजा राममोहन रॉयंसारख्या दूरदृष्टीच्या समाजसुधारकांच्या अथक प्रयत्नांमुळे आणि ब्रिटिश सरकारच्या हस्तक्षेपामुळे या क्रूर प्रथेचा अंत झाला. 1829 मध्ये बंगाल सती रेग्युलेशन लागू होऊन ही प्रथा बेकायदेशीर ठरली. 19व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत ही प्रथा जवळजवळ संपुष्टात आली, तरी 1987 मध्ये राजस्थानातील रूप कंवर यांच्या प्रकरणामुळे पुन्हा एकदा देशभर संताप उसळला आणि या कायद्याची कठोर अंमलबजावणी झाली. सती प्रथेचा अंत हा आपल्या देशातील सामाजिक प्रबोधनाचा आणि कायद्याच्या सामर्थ्याचा एक मोठा विजय आहे.

सती 

बालविवाह: फुलण्याआधीच कोमेजलेले जीवन

आज आपण 18 वर्षांखालील मुलीच्या लग्नाचा विचारही करू शकत नाही, पण एकेकाळी बालविवाह ही एक सामान्य बाब होती. अगदी 12 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या मुलींची लग्नं लावून दिली जात होती, ज्यामुळे त्यांच्या शिक्षणावर आणि आरोग्यावर गंभीर परिणाम होत असे. 1929 मध्ये शारदा कायदा लागू झाला, ज्याने मुलींसाठी विवाहाचे किमान वय 14 आणि मुलांसाठी 18 ठरवले. नंतर 2006 मध्ये बालविवाह प्रतिबंध कायदा लागू होऊन मुलींसाठी 18 आणि मुलांसाठी 21 असे वय निश्चित केले. ही प्रथा पूर्णपणे बंद झाली नसली, तरी शिक्षण आणि कायद्यामुळे ती मोठ्या प्रमाणात कमी झाली आहे. तरीही काही ग्रामीण आणि मागास भागांमध्ये आजही हे आव्हान कायम आहे.

देवदासी प्रथा: श्रद्धेच्या नावाखाली शोषण

देवदासी 

दक्षिण भारतात, विशेषतः कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तमिळनाडूमध्ये, मुलींना मंदिरांमध्ये "देवाच्या सेवेसाठी" समर्पित करण्याची एक प्रथा होती, जी कालांतराने त्यांच्या लैंगिक शोषणाचे साधन बनली. ‘देवदासी’ प्रथा म्हणून ओळखली जाणारी ही परंपरा धार्मिकतेच्या बुरख्याखाली सामाजिक अन्यायाचे प्रतीक होती. 1947 मध्ये मद्रास देवदासी प्रतिबंध कायदा आणि नंतर 1988 मध्ये राष्ट्रीय कायद्याने या प्रथेला बेकायदेशीर ठरवले. कायद्याच्या अंमलबजावणीमुळे आणि सामाजिक जागरूकता वाढल्यामुळे ही प्रथा आता जवळजवळ बंद झाली आहे, तरीही तिच्या खुणा अजूनही पूर्णपणे मिटलेल्या नाहीत.

जौहर प्रथा: शौर्याची क्रूर किनार

मध्ययुगीन भारतात, विशेषतः राजपूत समाजात, युद्धातील पराभव निश्चित झाल्यास राजपूत स्त्रिया शत्रूच्या हाती लागून होणारा अपमान टाळण्यासाठी सामूहिकरित्या स्वतःला जाळून घेत असत. याला ‘जौहर’ प्रथा म्हणत. ही प्रथा शौर्याचे प्रतीक मानली जात असली तरी, ती त्यावेळच्या भीषण युद्ध परिस्थिती आणि स्त्रियांच्या असुरक्षिततेची द्योतक होती. आधुनिक काळात युद्धाची तीव्रता कमी झाल्याने आणि सामाजिक सुधारणांमुळे ही प्रथा 19व्या शतकाच्या सुरुवातीलाच संपुष्टात आली.

नरबळी आणि ठगी: अंधश्रद्धा आणि गुन्हेगारीचा अंत

काही आदिवासी आणि धार्मिक समुदायांमध्ये समृद्धी किंवा दैवी कृपेसाठी मानवी बळी देण्याची नरबळीची क्रूर प्रथा होती. त्याचबरोबर, ‘ठगी’ प्रथा म्हणजे ठग नावाच्या गुन्हेगारी टोळ्या प्रवाशांना फसवून त्यांचा खून करत आणि त्यांची लूटमार करत. या दोन्ही प्रथा ब्रिटिश सरकारने 19व्या शतकात कठोर कायद्यांनी संपुष्टात आणल्या. ठगीसाठी ठगी आणि डकैती दमन कायदा 1836 महत्त्वाचा ठरला. या प्रथांचा अंत हा अंधश्रद्धा आणि संघटित गुन्हेगारीवर कायद्याने मिळवलेला विजय होता.

फासेपारधी शिकार प्रथा: पर्यावरणाचा सन्मान

फासेपारधी समाज जंगलात शिकार करून आपली उपजीविका चालवत असे. वन्यप्राण्यांची शिकार आणि त्यांची विक्री यात समाविष्ट होती. 1871 च्या क्रिमिनल ट्राइब्स अ‍ॅक्ट अंतर्गत ब्रिटिशांनी या समाजाला गुन्हेगार ठरवले, आणि स्वतंत्र भारतात वन्यजीव संरक्षण कायदा 1972 मुळे शिकारीवर बंदी घालण्यात आली. यामुळे फासेपारधी शिकार प्रथा संपुष्टात आली, ज्यामुळे पर्यावरणाचे संरक्षण झाले.

फासेपारधी 

पडदाप्रथा आणि छुआछूत: लिंगभेद आणि विषमतेचे उच्चाटन

‘पडदाप्रथा’ म्हणजे स्त्रियांनी घराबाहेर पडताना चेहरा झाकण्याची आणि पुरुषांपासून वेगळे राहण्याची प्रथा, विशेषतः उत्तर भारतात प्रचलित होती. शिक्षण, स्त्री स्वातंत्र्य आणि आधुनिकतेच्या प्रभावामुळे ही प्रथा कमी झाली. त्याचबरोबर, ‘छुआछूत’ (अस्पृश्यता) म्हणजे विशिष्ट जातींना अशुद्ध मानून त्यांच्याशी भेदभाव करणे. दलितांना मंदिरात प्रवेश, पाणवठ्यांचा वापर यावर बंदी होती. भारतीय संविधानाने (1950) अस्पृश्यता बेकायदेशीर ठरवली, आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या प्रयत्नांमुळे सामाजिक सुधारणा झाल्या. या दोन्ही प्रथा सामाजिक प्रगतीमुळे आणि कायद्यामुळे मोठ्या प्रमाणात कमी झाल्या, तरी काही ठिकाणी त्यांचे अवशेष अजूनही आढळतात.

दास प्रथा: मानवी स्वातंत्र्याची पुनर्स्थापना

गरीब कुटुंबातील व्यक्तींना कर्जाच्या बदल्यात गुलामगिरीत ढकलण्याची प्रथा म्हणजे ‘दास प्रथा’. बॉन्डेड लेबर सिस्टम (अ‍ॅबॉलिशन) अ‍ॅक्ट 1976 मुळे ही प्रथा बेकायदेशीर ठरली. ही आर्थिक शोषणाची प्रथा कायद्याच्या हस्तक्षेपामुळे जवळजवळ संपुष्टात आली, ज्यामुळे मानवी स्वातंत्र्याचा सन्मान झाला.

विचित्रतेच्या सीमेवर: आजही टिकून असलेल्या काही प्रथा

भारतात काही परंपरा अशा आहेत, ज्या आधुनिक जगाच्या दृष्टीने अत्यंत विचित्र वाटू शकतात. यातील काही प्रथा पूर्णपणे बंद झाल्या आहेत, तर काही अजूनही काही ठिकाणी टिकून आहेत.

माकडाशी लग्न: मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगडमधील काही आदिवासी समुदायांमध्ये, जर मुलीला जन्मकुंडलीत "मांगलिक दोष" असेल, तर तिच्या भावी पतीवर येणारा संभाव्य धोका टाळण्यासाठी तिचे लग्न प्रथम एखाद्या झाडाशी किंवा माकडाशी लावले जाते. ही प्रथा अजूनही काही ग्रामीण भागात आढळते.

अग्निपरीक्षा: काही आदिवासी समुदायांमध्ये, एखाद्या व्यक्तीवर गुन्ह्याचा आरोप असेल, तर त्याला गरम कोळशावरून चालण्यास सांगितले जाते. जर तो जखमेशिवाय वाचला, तर तो निर्दोष मानला जातो. ही ‘अग्निपरीक्षा’ 20व्या शतकात जवळजवळ बंद झाली, पण अंधश्रद्धेचे प्रतीक असलेली ही प्रथा शारीरिक हानी करणारी होती.

अग्नीपरीक्षा

बाळाला उंचावरून फेकणे: कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातील काही धार्मिक स्थळांवर, नवजात बाळांना 50 फूट उंचीवरून खाली फेकण्याची प्रथा होती, ज्याला खाली उभे असलेले लोक झेलत. यामुळे बाळाला निरोगी आयुष्य मिळते, अशी श्रद्धा होती. बाळाच्या जीवाला धोका असलेली ही अत्यंत धोकादायक आणि विचित्र प्रथा 2008 मध्ये कायदेशीर बंदीमुळे बंद झाली.

परंपरा आणि प्रगतीचा संगम

भारतातील या बंद झालेल्या परंपरा आणि काही विचित्र प्रथा आपल्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि कायदेशीर इतिहासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. सती, बालविवाह, देवदासी यांसारख्या प्रथा सामाजिक सुधारणा आणि कायद्यांमुळे बंद झाल्या, ज्यामुळे समाजाला एक नवीन दिशा मिळाली. दुसरीकडे, काही विचित्र प्रथा अंधश्रद्धा आणि परंपरांच्या नावाखाली आजही काही ठिकाणी टिकून आहेत. शिक्षण, जागरूकता आणि कायदेशीर हस्तक्षेप यामुळे भारतात अशा प्रथा कमी होत आहेत, परंतु काही ग्रामीण आणि दुर्गम भागांमध्ये अजूनही आव्हाने कायम आहेत.

एखाद्या समाजाची प्रगती केवळ आर्थिक किंवा तांत्रिक विकासाने मोजली जात नाही, तर ती त्या समाजातील मानवी मूल्यांच्या जपणुकीने आणि अनावश्यक, हानिकारक परंपरांचा त्याग करण्याच्या क्षमतेनेही ठरते. भारताचा हा प्रवास अजूनही सुरू आहे, जिथे जुन्या, हानिकारक परंपरांना सोडून नवीन, प्रगतीशील विचार स्वीकारले जात आहेत. हा बदल केवळ कायद्याने नाही, तर लोकांच्या मनात होणाऱ्या प्रबोधनानेच शक्य होतो.

माहिती आवडली असल्यास लाईक नक्की करा. धन्यवाद.