मराठी संस्कृतीचा मानबिंदू: नथ

मराठी संस्कृतीचा मानबिंदू: नथ

मराठी स्त्रीच्या शृंगाराचा विचार केला तर डोळ्यासमोर उभे राहते ते नऊवारी साडी, केसातील गजरा, कपाळावर चंद्रकोर आणि नाकातली चमचमती नथ. नुसती नथ म्हटलं तरी, तिच्या सौंदर्याची आणि पारंपरिकतेची एक वेगळीच ओळख आहे. नथ हा केवळ एक दागिना नसून, ती मराठी संस्कृतीचा मानबिंदू आहे. नथीच्या या प्रवासावर नजर टाकली तर तिच्या प्रत्येक वळणावर एक वेगळा इतिहास आणि कथा दडलेली दिसते.

नथीचा उदय हा खरंतर भारतात झाला नाही. तिचा प्रवास मध्य-पूर्वेकडील देश आणि मुघल साम्राज्यातून भारतात सुरू झाला. सोळाव्या शतकात मुघलांच्या माध्यमातून ती भारतात आली आणि मुघल दरबारातील स्त्रियांमध्ये लोकप्रिय झाली. यानंतर, हा दागिना हळूहळू सामान्य लोकांमध्ये आणि विविध प्रांतांमध्ये रुढ झाला. प्रत्येक प्रांताने नथीला आपापल्या संस्कृतीचा रंग दिला. त्यामुळेच आज आपल्याला विविध प्रकारच्या नथी पाहायला मिळतात.

नथ वेगवेगळ्या प्रकारची आणि आकारांची असते. प्रांतानुसार आणि परंपरेनुसार तिच्या नावांमध्ये आणि स्वरूपात फरक असतो.

मराठी नथ: ही नथ मोत्यांची असते आणि तिच्या मध्यभागी एक हिरवा किंवा लाल खडा असतो. विशेषतः पेशवेकालीन नथ प्रसिद्ध आहे.

पहाडी नथ: ही नथ मोठ्या आकाराची असते आणि विशेषतः हिमाचल प्रदेश आणि उत्तराखंडमध्ये वापरली जाते.

बंगाली नथ: ही नथ साधी पण आकर्षक असते.

बुलाक नथ: ही नथ नाकाच्या मध्यभागी घातली जाते.

मराठी नथेचे सौंदर्य तर अवर्णनीय आहे. मोत्यांनी गुंफलेली आणि मध्यभागी लाल किंवा हिरवा खडा असलेली ही नथ, खास करून पेशवेकालीन नथ म्हणून ओळखली जाते. ही नथ नाकाच्या डाव्या बाजूला परिधान केली जाते. नथीचा आकार आणि त्यातील मोत्यांची रचना तिला एक वेगळीच श्रीमंती देते. ही नथ जेव्हा एखाद्या स्त्रीच्या नाकात शोभते, तेव्हा तिचे सौंदर्य अनेक पटींनी वाढते. नथ फक्त लग्नसमारंभात किंवा सणासुदीलाच वापरली जाते असे नाही, तर ती रोजच्या वापरातही काही ठिकाणी आढळते. नथ परिधान केलेली स्त्री अधिक पारंपरिक आणि गृहलक्ष्मीसारखी दिसते, अशी एक भावना समाजात रुजलेली आहे.

नथ आणि तिच्याशी जोडलेल्या काही प्रथा देखील खूप रंजक आहेत. अनेक घरांमध्ये लग्नाच्या वेळी वधूला तिच्या सासरकडून नथ दिली जाते. ही नथ म्हणजे नव्या घरात तिच्या स्वागताचे प्रतीक असते. या नथीला "सून नथ" असेही म्हटले जाते. ही नथ त्या घराण्याची ओळख असते. काही घराण्यांमध्ये वंशपरंपरागत नथ जपून ठेवली जाते आणि ती सुनेला दिली जाते.

नथीचा उल्लेख आपल्या लोकगीतात आणि म्हणीतही आढळतो. "नथ हरवली तरी ठुशी राहिली" या म्हणीचा अर्थ असा आहे की, काही महत्त्वाचे हरवले असले तरी थोडेफार काहीतरी शिल्लक आहे.

नथीचे हे पारंपरिक सौंदर्य आजही टिकून आहे. आधुनिक काळात नथीचे डिझाइन बदलले असले तरी तिचे मूळ स्वरूप आणि पारंपरिक महत्त्व कायम आहे. आजच्या काळात, अनेक तरुणीही पारंपरिक पोशाखावर नथ आवर्जून घालतात. यामुळे नथीचे सौंदर्य आणि तिचे सांस्कृतिक महत्त्व आजही जिवंत आहे . नथ म्हणजे केवळ सोन्याचे आणि मोत्यांचे आभूषण नाही, तर ती महाराष्ट्राच्या गौरवशाली संस्कृतीची साक्ष देणारी एक सुंदर कलाकृती आहे. ती एक अशी गोष्ट आहे, जी पाहणाऱ्याच्या मनात सौंदर्य, परंपरा आणि अभिमान जागवते.

टीप -नथीचा उगम भारतात झाला नसला तरी, सर्वात प्राचीन नथीचे पुरावे साधारणपणे सोळाव्या शतकापासून मिळतात. असे म्हटले जाते की मुघल राजवटीत ती भारतात लोकप्रिय झाली. पुरातत्व संशोधनात, सिंधु संस्कृती किंवा त्याहून प्राचीन काळात नथीसारख्या दागिन्यांचे निश्चित पुरावे मिळालेले नाहीत.