नैराश्य (डिप्रेशन): एक गंभीर, पण उपचार करण्यायोग्य मानसिक स्थिती

 

नैराश्य (डिप्रेशन): एक गंभीर, पण उपचार करण्यायोग्य मानसिक स्थिती

आपल्या दैनंदिन जीवनात 'डिप्रेशन' हा शब्द अनेकदा सहज वापरला जातो, विशेषतः जेव्हा आपल्याला थोडे वाईट वाटते किंवा कंटाळा येतो. पण खरं नैराश्य (डिप्रेशन) हे त्याहून खूप वेगळं आणि गंभीर आहे. हा एक मानसिक विकार (Mood Disorder) आहे, ज्याला मराठीत नैराश्य किंवा उदासीनता असं म्हणतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती सतत किमान १५ दिवसांपेक्षा जास्त काळ उदास, निराश किंवा हताश अवस्थेत असते, तेव्हा आपण तिला डिप्रेशन झालं आहे असं म्हणू शकतो.

भावना, मनःस्थिती आणि नैराश्य यातील फरक

भावना (Emotion): या आपल्या रोजच्या 'हवामाना'सारख्या असतात - त्या सतत बदलत राहतात. आज एखादं काम झालं नाही तर वाईट वाटेल, पण ते तात्पुरतं असतं.

मनःस्थिती (Mood): ही थोड्या जास्त काळासाठी टिकणारी 'हवामाना'सारखी असते, जी स्थिर असते. ही एक दीर्घकाळ टिकणारी भावनिक अवस्था आहे.

नैराश्य (Mood Disorder): जेव्हा तुमची मनःस्थिती १५ दिवसांपेक्षा जास्त काळ उदास, निराश राहते आणि तुमच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करते, तेव्हा त्याला नैराश्य (डिप्रेशन) म्हणतात.

नैराश्याची प्रमुख लक्षणे

नैराश्य ओळखण्यासाठी काही विशिष्ट लक्षणे मदत करतात. ही लक्षणे दिसल्यास लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे:

सतत उदास मनःस्थिती: व्यक्ती बहुतेक वेळा उदास, निराश किंवा हताश असते. हा मूड १५ दिवसांपेक्षा जास्त काळ टिकून राहतो.

भूक बदलणे: काही जणांना अजिबात भूक लागत नाही, ज्यामुळे वजन घटते. तर काही जण जास्त खाऊ लागतात आणि त्यांचे वजन वाढते. लहान मुलांमध्ये डिप्रेशनमुळे लठ्ठपणा दिसून येऊ शकतो.

झोपेच्या सवयींमध्ये बदल: अनेकांना झोप लागत नाही (अनिद्रा), तर काही जण खूप जास्त झोपतात (अतिनिद्रा). रात्री बिछान्यावर तळमळत पडणे किंवा सतत विचार करत राहणे हे देखील सामान्य आहे.

एकाग्रता कमी होणे: मानसिक गोंधळ, निर्णय घेण्यात अडचण येणे, आणि स्मरणशक्ती कमी झाल्यासारखं वाटणे ही लक्षणे दिसतात. त्यामुळे तर्कशुद्ध विचार करणे कठीण होतं.

स्वतःला कमी लेखणं आत्महत्ये चे विचार येणं 

स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार:

स्वतःला कमी लेखणे, आयुष्य निरर्थक वाटणे, किंवा भविष्यात काहीही चांगले घडणार नाही असे वाटणे. काही गंभीर प्रकरणांमध्ये आत्महत्येचे विचार मनात येतात किंवा आत्महत्येचा प्रयत्नही केला जातो. आकडेवारीनुसार, नैराश्याने ग्रस्त असलेल्या १०० पैकी १५ व्यक्ती आत्महत्या करतात.

शारीरिक तक्रारी: अनेकदा डिप्रेशनमुळे अशा शारीरिक तक्रारी उद्भवतात, ज्यांना कोणतेही वैद्यकीय कारण सापडत नाही. उदा. पोटदुखी, हात-पाय दुखणे, मुंग्या येणे, पाठदुखी. या तक्रारींचे मूळ मानसिक असले तरी, व्यक्तीला खरोखरच शारीरिक आजार झाल्यासारखं वाटतं.

नैराश्याची कारणे: जैविक, मानसिक आणि सामाजिक पैलू

नैराश्याच्या कारणांचा विचार तीन मुख्य घटकांवर आधारित आहे:

जैविक कारणे (Biological)

 मेंदूतील सेरोटोनिन आणि नॉरएपिनेफ्रिन यांसारख्या न्यूरोट्रान्समिटर्सच्या पातळीतील असंतुलन नैराश्याला कारणीभूत ठरू शकते.

अनुवांशिक घटक: जर कुटुंबात नैराश्याचा इतिहास असेल, तर ते होण्याची शक्यता वाढते.

हार्मोनल बदल: स्त्रियांमध्ये मासिक पाळी, रजोनिवृत्ती (Menopause), किंवा गर्भधारणेनंतरच्या काळात होणारे हार्मोनल बदल नैराश्याला कारणीभूत ठरू शकतात.

मानसिक कारणे (Psychological)

 शिकलेली असहाय्यता (Learned Helplessness): जेव्हा व्यक्तीला आपल्या परिस्थितीवर नियंत्रण नाही असं वाटू लागतं, तेव्हा ती हताश होते. हा 'शिकलेला असहाय्यपणा' नैराश्याचं एक मूळ कारण आहे, ज्यावर मार्टिन सेलिगमन यांनी प्रयोग केले आहेत.

गुणधर्म सिद्धांत (Attribution Theory): जेव्हा व्यक्ती आपल्या अपयशाचं कारण स्वतःमध्ये शोधते (Internal), ते कायमस्वरूपी समजते (Permanent), आणि ते सर्व गोष्टींवर सामान्यीकरण करते (Generalization), तेव्हा नैराश्य वाढतं.

सामाजिक कारणे (Social)

आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीमुळे वाढलेला ताणतणाव, एकटेपणा, सामाजिक दबाव, कौटुंबिक समस्या, आणि आर्थिक अडचणी नैराश्याला कारणीभूत ठरतात.

कोविड-१९ सारख्या साथीच्या काळात लोकांना घरात बंदिस्त राहावं लागल्यामुळे नैराश्याचं प्रमाण वाढल्याचं दिसून आलं.

नैराश्याचे परिणाम

नैराश्य केवळ मनःस्थितीवरच नाही, तर संपूर्ण जीवनावर नकारात्मक परिणाम करतं:

दैनंदिन जीवनावर परिणाम: उत्साह कमी होतो, कामात लक्ष लागत नाही, सामाजिक संवाद टाळला जातो आणि व्यक्ती स्वतःला एकटं पाडते.

डिप्रेशन मध्ये स्वतः इतरांपासून एकटं होणं 

शारीरिक आरोग्यावर परिणाम: यामुळे रक्तदाब, हृदयविकार, मधुमेह यांसारख्या समस्या वाढू शकतात आणि शरीर लवकर बरं होण्याच्या प्रक्रियेत अडथळे येऊ शकतात.

आत्महत्येचा धोका: गंभीर नैराश्यात आत्महत्येचे विचार येतात, आणि काही प्रकरणांमध्ये व्यक्ती आत्महत्या करते.

नैराश्य कसे ओळखावे?

तुमच्या किंवा तुमच्या जवळच्या व्यक्तीमध्ये खालील बदल दिसल्यास नैराश्याची शक्यता असू शकते:

वागणुकीत बदल: चेहरा उदास दिसणे, खांदे झुकलेले असणे, बोलण्यात उत्साह नसणे, किंवा सामाजिक कार्यक्रमांपासून दूर राहणे.

शारीरिक तक्रारी: दीर्घकाळ चालणाऱ्या शारीरिक तक्रारी ज्यांचे कोणतेही वैद्यकीय कारण सापडत नाही.

मूडमध्ये बदल: सतत उदास, निराश किंवा हताश वाटणे.

आत्महत्येचे संकेत: "आयुष्यात काहीच अर्थ नाही" किंवा "सर्व काही संपले आहे" असे बोलणे.

नैराश्यावर उपचार: आशादायक मार्ग

नैराश्य हा पूर्णपणे बरा होऊ शकणारा आजार आहे. योग्य उपचारांनी यावर मात करता येते:

औषधोपचार (Medication):

अँटी-डिप्रेसंट (Anti-depressant) औषधे नैराश्यावर प्रभावी ठरतात. ही औषधे मेंदूतील सेरोटोनिन आणि नॉरएपिनेफ्रिनची पातळी वाढवतात.

या औषधांना व्यसनाधीनतेचा धोका कमी असतो. मात्र, डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय ती अचानक बंद करू नयेत.

मानसोपचार (Psychotherapy)

कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी (CBT) आणि इतर समुपदेशन पद्धती नैराश्यावर अत्यंत प्रभावी आहेत. यामुळे व्यक्तीला नकारात्मक विचारसरणी बदलण्यास आणि परिस्थितीशी सामना करण्यास मदत मिळते.

डिप्रेशन वरती आधुनिक उपचार उपलब्ध आहेत 

जीवनशैलीत बदल:व्यायाम: दररोज किमान ३० मिनिटे चालण्याने नैराश्य कमी होते. व्यायामामुळे मेंदूत BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor) नावाचे प्रोटीन तयार होते, जे न्यूरॉन्सच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

आहार: प्रोटीन आणि मध्यम कार्बोहायड्रेट्स असलेला संतुलित आहार नैराश्य कमी करण्यास मदत करतो.

 सामाजिक समर्थन: कुटुंब आणि मित्रांचा आधार नैराश्याशी लढण्यासाठी खूप महत्त्वाचा असतो.

डॉक्टरांचा सल्ला: नैराश्याची तीव्रता आणि उपचाराची गरज ठरवण्यासाठी मानसोपचारतज्ज्ञ (Psychiatrist) किंवा समुपदेशकाशी संपर्क साधावा.

नैराश्यग्रस्त व्यक्तीला कसे समर्थन द्यावे?

जर तुमच्या जवळची व्यक्ती नैराश्याने ग्रासलेली असेल, तर तिला आधार देणे खूप महत्त्वाचे आहे:

सहानुभूती दाखवा: नैराश्याला "सामान्य" किंवा "काहीच नाही" असे म्हणून दुर्लक्ष करू नका. त्यांच्या भावना समजून घ्या आणि स्वीकारा.

सामान्य वागणूक: त्यांना विशेष वागणूक देण्याची गरज नाही, पण त्यांच्याशी संवेदनशीलतेने आणि प्रेमाने वागा.

संकेत लक्षात घ्या: त्यांच्या वागणुकीतील बदल, आत्महत्येचे संकेत, किंवा उदासीनता लक्षात आल्यास लगेच मानसोपचारतज्ज्ञांकडे घेऊन जा.

सकारात्मक आधार द्या: "तू बरा होशील" किंवा "आम्ही तुझ्यासोबत आहोत" असे सकारात्मक संदेश द्या.

चुकीच्या गोष्टी टाळा: "हे सर्व तुझ्या डोक्यात आहे" किंवा "तुला काय कमी आहे?" असे बोलणे टाळा. यामुळे व्यक्ती अधिक उदास होऊ शकते.

डिप्रेशन मध्ये असलेल्या व्यक्तीला आधार द्या 

नैराश्य आणि समाज

नैराश्य हा आधुनिक काळाचा एक महत्त्वाचा आजार आहे. वेगवान जीवनशैली आणि सामाजिक बदलांमुळे त्याचे प्रमाण वाढले आहे. दुर्दैवाने, अजूनही आपल्या समाजात नैराश्याबद्दल बोलणे हे एक टॅबू मानले जाते. यामुळे अनेकांना वेळेवर उपचार मिळत नाहीत. नैराश्य कोणालाही होऊ शकते, मग तो श्रीमंत असो वा गरीब, यशस्वी असो वा सामान्य. याचा पैशाशी किंवा यशाशी थेट संबंध नाही.

नैराश्य हा एक गंभीर पण पूर्णपणे उपचार करण्यायोग्य मानसिक विकार आहे. योग्य उपचार, कुटुंब आणि मित्रांचे सामाजिक समर्थन, आणि जीवनशैलीतील बदलांद्वारे यावर निश्चितपणे मात करता येते. तुम्हाला किंवा तुमच्या जवळच्या व्यक्तीला नैराश्याची लक्षणे दिसत असल्यास, वेळेचा अपव्यय न करता त्वरित मानसोपचारतज्ज्ञांचा सल्ला घ्या. नैराश्याला लपवण्याऐवजी त्याबद्दल मोकळेपणाने बोलणे आणि उपचार घेणे हाच सर्वोत्तम मार्ग आहे. लक्षात ठेवा, तुम्ही एकटे नाही आहात!

तुम्ही या माहितीवर आधारित आणखी काही जाणून घेऊ इच्छिता का?