प्राचीन महाराष्ट्राचा वेध – इतिहासाच्या पाऊलखुणा

प्राचीन महाराष्ट्राचा वेध – इतिहासाच्या पाऊलखुणा

'महाराष्ट्र' हा शब्द उच्चारला की डोळ्यासमोर येतात समृद्ध इतिहासाच्या कथा, पराक्रमी योद्ध्यांचे पराक्रम आणि सांस्कृतिक वैभवाने नटलेली मंदिरे! पण हा महाराष्ट्र नेमका कसा घडला? त्याच्या मुळांपर्यंत जाण्यासाठी आपल्याला इतिहासाच्या पाऊलखुणा शोधाव्या लागतील. चला, तर मग या रोमांचक प्रवासाला सुरुवात करूया!

'महाराष्ट्र' नावामागची कहाणी

आपण ज्या महाराष्ट्राला आज ओळखतो, त्याची मुळे तब्बल ४,००० वर्षांपूर्वीच्या ताम्रपाषाण युगात सापडतात. पण ‘महाराष्ट्र’ हे नाव कसे आले? ‘महाराष्ट्री’ ही प्राचीन प्राकृत भाषा यामागचे कारण आहे. ज्याप्रमाणे कन्नड बोलणाऱ्यांचा प्रदेश ‘कर्नाटक’ झाला, तसेच ‘महाराष्ट्री’ बोलणाऱ्यांचा देश म्हणजे ‘महाराष्ट्र’!  ही ‘महाराष्ट्री’ प्राकृत भाषा सम्राट अशोकाच्या नालासोपारा येथील शिलालेखांपासून ते सातवाहनकालीन लेख आणि कालिदासाच्या साहित्यापर्यंत दिसते. नाटकांत उच्चभ्रू पात्रांनी ‘महाराष्ट्री’च वापरावी, असा तत्कालीन नियम होता! काही अभ्यासकांचा असाही तर्क आहे की ‘रट्ट’ जमातीपासून ‘महारट्ट’ आणि मग ‘महाराष्ट्र’ हा शब्द जन्मला. खरे काय, हे इतिहासच सांगेल!

त्रिमहाराष्ट्रक: एक विशाल साम्राज्य  

इ.स. ६३४ मधील आयहोळे शिलालेखात ‘त्रिमहाराष्ट्रक’ नावाचा देश पहिल्यांदा समोर येतो. चालुक्य राजा दुसरा पुलकेशी याने आपल्या दिग्विजय मोहिमेत नर्मदेपासून तुंगभद्रेपर्यंत साम्राज्य पसरवले. कोकणातील मौर्य, घारापुरी (एलिफंटा), गुजरात, हर्षवर्धन आणि कलिंगपर्यंतच्या राजांना हरवत त्याने ९९,००० गावांचा हा विशाल ‘त्रिमहाराष्ट्रक’ देश निर्माण केला. 

चालुक्य राजा दुसरा पुलकेशी 

आजच्या महाराष्ट्रात फक्त ४४००० च्या आसपास गावे आहेत, मग ही ९९,००० गावे काय होती? कदाचित ही प्रशासकीय एकके असावीत, पण यावरून त्या काळच्या महाराष्ट्राचा विस्तार किती प्रचंड होता, हे लक्षात येते!

भाषा आणि संस्कृतीचा अखंड प्रवाह  

महाराष्ट्राचा इतिहास फक्त राजकीय सीमांपुरता मर्यादित नाही, तर तो भाषा आणि संस्कृतीतूनही उलगडतो. प्राचीन काळात राजकीय व्यवहारासाठी संस्कृत आणि सामान्य लोकांमध्ये प्राकृतचा वापर होत असे. वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट, शिलाहार आणि यादव राजवंशांनी संस्कृतची परंपरा पुढे नेली.  

नंतरच्या काळात प्राकृत बदलत गेली आणि कन्नड, हिंदीसारख्या भाषांचा प्रभाव वाढला. विशेष म्हणजे, यातून कधीही भाषिक संघर्ष निर्माण झाला नाही. आजच्या काळात जे भाषिक वाद दिसतात, ते प्राचीन काळात नव्हते. हीच महाराष्ट्राची खरी ताकद – एकमेकांना सामावून घेण्याची!

राजधान्यांचा प्रवास  

महाराष्ट्राच्या राजकीय केंद्रांचा इतिहासही रंजक आहे:  

सातवाहन काळ: जुन्नर ही पहिली राजधानी, नंतर पैठण आणि अखेरीस अमरावती (आंध्र प्रदेश).  

वाकाटक: नागपूरजवळील नगरधन आणि वाशिममधील वत्सगुल्म. अजिंठा लेणी याच काळातील!  

राष्ट्रकूट: कंधार (नांदेड) आणि नंतर मालखेड (सोलापूर).  

यादव: श्रीनगर (सिन्नर) आणि नंतर देवगिरी (दौलताबाद).  

राजधानी बदलणे त्या काळी सामान्य होते. राजे सतत प्रवास करत, त्यांच्या छावण्या (स्कंधावार) हेच त्यांचे तात्पुरते मुख्यालय असत.  

प्राचीन शहरे: आजच्या महाराष्ट्राची पायाभरणी  

आजची मुंबई, पुणे ही शहरे त्या काळी कशी होती? घारापुरी (एलिफंटा) हे व्यापारी केंद्र होते, तर पुणे ‘विषय’ (जिल्हा) म्हणून ओळखले जात असे. इ.स. ७५८ च्या ताम्रपटात पुणे, बोपखेल, भोसरी आणि कळस यांचा उल्लेख आहे. नाशिक तर इ.स.पू. १५० मध्ये पतंजलीच्या महाभाष्यात ‘नाशिक्यं नाम नगरम्’ म्हणून नमूद आहे!

सांस्कृतिक ठेवा: परंपरा आणि खाद्यसंस्कृती  

यात्रा आणि परंपरा: प्राचीन काळात प्रवास कठीण होते, विशेषतः पावसाळ्यात. यामुळे ‘चातुर्मास’ पाळण्याची प्रथा आली. पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरातील इ.स. १२७३ चा ‘८४ चा लेख’ हा आजच्या क्राउडफंडिंगसारखा आहे – सामान्य लोकांनी मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी देणग्या दिल्या होत्या!

महालक्ष्मी मंदिरात उत्सव साजरा करताना 

खाद्यसंस्कृती: ताम्रपाषाण युगातील शेतकरी इनामगाव, जोरवे येथे भात, ज्वारी, बाजरी आणि गहू पिकवत. धरणे बांधून जलव्यवस्थापन करत. दूध आणि मध यांचा उपयोग मोठ्या प्रमाणात होत असे. मीठ त्या काळी इतके दुर्मिळ होते की ‘पगार’ हा शब्द मिठासाठी मिळणाऱ्या पैशांवरून आला!  

वेशभूषा: पुरुषांचे धोतर, अंगरखा, फेटा आणि स्त्रियांचे साडी व चोळी हे प्रकार अजिंठा, वेरुळच्या शिल्पांमधून दिसतात. कुशाण काळात मध्य आशियातून ‘ट्यूनिक’ आले, जे आजच्या झब्बा-पॅन्टसारखे होते.

मंदिरे: स्थापत्यकलेचा चमत्कार  

महाराष्ट्रातील प्राचीन मंदिरे म्हणजे इतिहास आणि कला यांचा संगम:  

वेरुळची कैलास लेणी: ८ व्या शतकातील ही लेणी एकाच दगडात कोरलेली जगातील सर्वात मोठी शिवमंदिरे आहेत. हिंदू, बौद्ध आणि जैन लेणी एकाच डोंगरात शेजारीशेजारी आहेत – हीच खरी सहिष्णुता! 

मंदिराचे बांधकाम करत असताना कारागीर 

टेरचे त्रिविक्रम मंदिर: उस्मानाबादमधील हे मंदिर प्राचीन काळातील वैभव दाखवते.  

नागर आणि द्रविड शैली: कैलास लेणी द्रविड शैलीत असली तरी ती नागर प्रदेशात आहे. यावरून त्या काळी शैलींवरून वाद नव्हते.  

सिन्नरचे गोंडेश्वर, कोल्हापूरचे महालक्ष्मी, अंबरनाथ आणि खिद्रापूरची मंदिरे ही स्थापत्यकलेची रत्ने आहेत.

लिपी: ब्राह्मीपासून मोडीपर्यंत  

महाराष्ट्रातील पहिला लेख पुण्यातील पाले येथील जैन लेण्यातील ब्राह्मी लिपीत आहे. अशोकाच्या नालासोपारा शिलालेखापासून ते वाकाटकांच्या ‘बॉक्स हेडेड ब्राह्मी’पर्यंत लिपी बदलत गेली. नंतर नागरी, देवनागरी आणि अखेरीस मोडी लिपी उदयास आली. 

लेखन कलेचा वापर 

मोडी लिपी: ही व्यवहारासाठी वापरली जात असे. पर्शियन आणि मराठीत द्विभाषिक फरमान जारी होत. धार्मिक ग्रंथ मात्र देवनागरीतच लिहिले जात. मोडी ही गुजराती ‘महाजनी’ लिपीतून प्रेरित होती, जिथे अक्षरे जोडून लिहिली जात.

या लेखावर आधारित तुमच्या काही प्रतिक्रिया असतील तर अवश्य सांगा