व्हॉयेजर मोहीम: मानवतेच्या सभ्यतेचा संदेश!

व्हॉयेजर मोहीम: मानवतेच्या सभ्यतेचा संदेश!

नमस्ते मित्रांनो! मानवाने नेहमीच आपण विश्वात एकटे आहोत का, हा प्रश्न विचारला आहे. पृथ्वीबाहेर कुठे तरी, इतर बुद्धिमान जीव असतील का? आणि जर ते असतील, तर ते देखील आपल्यासारखेच प्रश्न विचारत असतील का? याच विचारातून, NASA (नासा) ने परग्रहवासीयांशी (एलियन्स) संवाद साधण्यासाठी अनेक महत्त्वाचे प्रकल्प हाती घेतले आहेत. यातील एक सर्वात महत्त्वाकांक्षी आणि रंजक प्रकल्प म्हणजे व्हॉयेजर मोहीम.

१९७७ मध्ये, नासाने व्हॉयेजर १ अंतराळयान प्रक्षेपित केले. याचे मुख्य उद्दिष्ट आपल्या सौरमंडळाचा, विशेषतः बाहेरील ग्रहांचा अभ्यास करणे आणि सूर्याच्या प्रभावाच्या पलीकडे, म्हणजेच आंतरतारकीय अवकाशात (Interstellar Space) जाणे हे होते. आजपर्यंत, नासाने फक्त ५ आंतरतारकीय अंतराळयाने प्रक्षेपित केली आहेत: पायोनियर १०, पायोनियर ११, व्हॉयेजर १, व्हॉयेजर २ आणि न्यू होरायझन्स. यापैकी फक्त व्हॉयेजर १ आणि व्हॉयेजर २ या दोन यानांनी खऱ्या अर्थाने आंतरतारकीय अवकाशात प्रवेश केला आहे. या दोन यानांनी केवळ आपल्या सौरमंडळाचा अभ्यास केला नाही, तर त्यांनी परग्रहवासीयांसाठी मानवतेचा एक संदेश घेऊन प्रवास केला आहे. हे संदेश आज कोट्यवधी किलोमीटर दूर अवकाशात प्रवास करत आहेत, या आशेने की एके दिवशी ते एखाद्या बुद्धिमान प्रजातीपर्यंत पोहोचतील आणि आपल्याबद्दल काहीतरी सांगू शकतील.

व्हॉयेजर मोहिमेचा जन्म: एक दुर्मिळ खगोलीय संधी

व्हॉयेजर मोहिमेची कल्पना १९६५ मध्ये एका नासा अभियंत्याच्या डोक्यात आली. त्यांना लक्षात आले की १९७० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात, आपल्या सौरमंडळातील चार मोठे ग्रह – गुरू (जुपिटर), शनि (सॅटर्न), युरेनस आणि नेपच्यून – एका दुर्मिळ भूमितीय रचनेत असतील. ही अनोखी रचना सुमारे १७५ वर्षांतून एकदाच घडते. या रचनेचा उपयोग करून एक अंतराळयान पाठवता आले असते, जे या चारही ग्रहांच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा फायदा घेऊन (याला ग्रॅव्हिटी असिस्ट म्हणतात) कमी इंधन आणि वेळेत त्यांच्याजवळून जाऊ शकले असते. याच तत्त्वावर आधारित, नासाने व्हॉयेजर १ आणि व्हॉयेजर २ मोहिमांची आखणी केली.

१९७७ हे वर्ष या दोन अंतराळयानांच्या प्रक्षेपणासाठी निवडले गेले. मोहिमेनुसार, व्हॉयेजर १ ला गुरू आणि शनिजवळून जायचे होते, तर व्हॉयेजर २ ला गुरू, शनि, युरेनस आणि नेपच्यूनजवळून जायचे होते. दोन्ही यानांचे डिझाइन सारखेच होते आणि त्यांना रेडिओआयसोटोप थर्मोइलेक्ट्रिक जनरेटरद्वारे (RTG) ऊर्जा पुरवली गेली. सौर पॅनेल वापरले नाहीत कारण मंगळ आणि गुरूच्या पलीकडे सूर्यप्रकाश खूप कमी असतो. ही याने प्लुटोनियमच्या किरणोत्सारी क्षयामुळे (radioactive decay) मिळणाऱ्या उष्णतेचे विजेमध्ये रूपांतर करतात.

दोन्ही अंतराळयानांवर प्रत्येकी १० वैज्ञानिक उपकरणे होती, ज्यात फोटो घेण्यासाठी कॅमेरा, स्पेक्ट्रोमीटर, मॅग्नेटोमीटर आणि पृथ्वीशी संवाद साधण्यासाठी हाय-गेन अँटेना यांचा समावेश होता.

व्हॉयेजरचा अद्भुत प्रवास: गुरू, शनि, युरेनस आणि नेपच्यूनचे दर्शन

व्हॉयेजर २ चे प्रक्षेपण व्हॉयेजर १ च्या आधी, २० ऑगस्ट १९७७ रोजी झाले. त्यानंतर १६ दिवसांनी, ५ सप्टेंबर १९७७ रोजी व्हॉयेजर १ नासाच्या केनेडी स्पेस सेंटरमधून अवकाशात झेपावले. व्हॉयेजर १ चा मार्ग व्हॉयेजर २ पेक्षा जलद होता.

गुरूचे रहस्य उलगडताना

व्हॉयेजर १ सर्वप्रथम मार्च १९७९ मध्ये गुरूजवळ पोहोचले. त्याने गुरूचे ६६ वेगवेगळ्या फोटोंनी बनवलेला एक अद्भुत टाइम-लॅप्स रेकॉर्ड केला. यातूनच प्रथमच आपल्याला गुरू आणि त्याच्या चंद्रांचे इतके स्पष्ट फोटो पाहायला मिळाले. याचवेळी गुरूच्या रिंग्जचा शोध लागला. आपल्याला वाटत असते की रिंग्ज फक्त शनीला असतात, पण गुरूलाही रिंग्ज आहेत, जरी त्या जवळून पाहिल्याशिवाय स्पष्ट दिसत नाहीत. व्हॉयेजर १ ने गुरूच्या चंद्र आयओ (Io) वर चालू असलेल्या ज्वालामुखीजन्य गतिविधींचा शोध लावला – दुसऱ्या ग्रहावरील सक्रिय ज्वालामुखी मानवाने प्रथमच पाहिले. व्हॉयेजर मोहिमांपूर्वी गुरूला १३ चंद्र होते असे मानले जात होते, पण व्हॉयेजरच्या शोधांमुळे ही संख्या १६ वर पोहोचली. आज तर गुरूला ९५ पेक्षा जास्त चंद्र आहेत!

काही महिन्यांनंतर, ९ जुलै १९७९ रोजी व्हॉयेजर २ देखील गुरूजवळ पोहोचले आणि त्याने अधिक जवळून गुरूचे निरीक्षण केले.

शनिची अद्भुत रिंग्ज आणि टायटन:

सुमारे दीड वर्षांनंतर, १२ नोव्हेंबर १९८० रोजी व्हॉयेजर १ शनिजवळ पोहोचले. त्याने शनिचे तीन नवीन चंद्र शोधले – अ‍ॅटलस, प्रोमिथियस आणि पँडोरा. त्यावेळी शनिचे सुमारे १५ चंद्र माहित होते, पण आता १४६ पेक्षा जास्त चंद्र शोधले गेले आहेत! व्हॉयेजर १ ने शनिच्या अनेक चंद्रांचे फोटो घेतले. यापैकी कदाचित सर्वात रंजक चंद्र म्हणजे टायटन. पृथ्वीशिवाय, आपल्या सौरमंडळातील हे एकमेव ठिकाण आहे जिथे मोठ्या प्रमाणात द्रव स्वरूपात पाण्याचे स्पष्ट पुरावे आहेत, म्हणूनच अनेक विज्ञानकथांमध्ये टायटनला परग्रहवासीयांचे ठिकाण किंवा मानवी वस्तीसाठी योग्य असे ठिकाण म्हणून दाखवले जाते.

युरेनस आणि नेपच्यून: व्हॉयेजर २ ची वेगळी वाट:

शनिजवळून गेल्यानंतर, व्हॉयेजर १ आणि व्हॉयेजर २ चे मार्ग वेगळे झाले. व्हॉयेजर २ युरेनस आणि नेपच्यूनकडे पुढे गेले आणि या ग्रहांजवळून जाणारे पहिले आणि एकमेव मानवनिर्मित यान बनले. त्याने १९८६ मध्ये युरेनस आणि १९८९ मध्ये नेपच्यूनजवळून प्रवास केला आणि आपल्याला या दोन ग्रहांचे आश्चर्यकारक फोटो मिळाले.

दुसरीकडे, व्हॉयेजर १ ने आपला मार्ग बदलला आणि एक्लिप्टिक प्लेन (Ecliptic Plane) सोडले. ग्रॅव्हिटी असिस्टचा वापर करून, व्हॉयेजर १ अत्यंत वेगवान बनले आणि आज ते अवकाशात ताशी ६०,००० किलोमीटरपेक्षा जास्त वेगाने उड्डाण करत आहे.

द पेल ब्लू डॉट आणि आंतरतारकीय अवकाशाचा प्रवास

१ जानेवारी १९९० रोजी व्हॉयेजरची आंतरतारकीय मोहीम अधिकृतपणे सुरू झाली, कारण त्याला सूर्याच्या प्रभावाच्या पलीकडे जायचे होते. पुढच्याच महिन्यात, १४ फेब्रुवारी १९९० रोजी, व्हॅलेंटाईन डेच्या दिवशी, व्हॉयेजर १ ने एक प्रसिद्ध फोटो घेतला: द पेल ब्लू डॉट (The Pale Blue Dot). हा फोटो व्हॉयेजर १ पृथ्वीपासून सुमारे ६ अब्ज किलोमीटर अंतरावर असताना घेतला गेला होता, ज्यात आपली पृथ्वी केवळ एक छोटा निळा ठिपका दिसते. या फोटोत शुक्र, पृथ्वी, गुरू, शनि, युरेनस आणि नेपच्यून असे आपले सौरमंडळ एका कौटुंबिक चित्रासारखे दिसले. या शेवटच्या काही फोटोंनंतर, ऊर्जा वाचवण्यासाठी व्हॉयेजर १ चे कॅमेरे बंद करण्यात आले.

यानंतर, अनेक वर्षे व्हॉयेजर १ कडून कोणतीही मोठी अपडेट आली नाही. २००४ मध्ये, त्याने टर्मिनेशन शॉक ओलांडल्याचे सांगितले गेले. हा आपल्या सौरमंडळाच्या किनारी असलेला एक बिंदू आहे जिथे सौरवायू (सूर्याने उत्सर्जित केलेले चार्ज्ड कण) अचानक कमी होतात. हे सौरवायू आपल्या सौरमंडळाभोवती एक बुडबुडा तयार करतात, ज्याला हिलीओस्फीअर (Heliosphere) म्हणतात. हा हिलीओस्फीअर आपल्याला आंतरतारकीय किरणोत्सर्गापासून संरक्षण देतो.

आंतरतारकीय अवकाशात प्रवेश करण्याची खरी घोषणा २५ ऑगस्ट २०१२ रोजी झाली, जेव्हा व्हॉयेजर १ ने हिलीओपॉज (Heliosphere ची बाहेरील सीमा) सोडले आणि अखेरीस आंतरतारकीय अवकाशात प्रवेश केला. नासाने याची पुष्टी करण्यासाठी ८ महिने घेतले आणि सप्टेंबर २०१३ मध्ये त्यांनी अधिकृतपणे घोषणा केली की मानवनिर्मित वस्तूने प्रथमच सौरमंडळाच्या मर्यादा ओलांडल्या आहेत. हे कसे कळले? व्हॉयेजर १ वरील प्लाझ्मा वेव्ह इन्स्ट्रुमेंट्समुळे. एप्रिल ते मे २०१३ दरम्यान, व्हॉयेजर १ ने एक शक्तिशाली सौर स्फुरण रेकॉर्ड केले, ज्यामुळे त्याच्या जवळील इलेक्ट्रॉन्स कंपन करू लागले. संशोधकांनी पाहिले की व्हॉयेजर १ जवळील इलेक्ट्रॉन घनता हिलीओस्फीअरच्या तुलनेत खूप जास्त होती. यातून त्यांना खात्री पटली की यान आंतरतारकीय अवकाशात पोहोचले आहे.

व्हॉयेजर २ ने यानंतर ६ वर्षांनी, ५ नोव्हेंबर २०१८ रोजी आंतरतारकीय अवकाशात प्रवेश केला.

परग्रहवासीयांसाठी संदेश: गोल्डन रेकॉर्ड

व्हॉयेजर मोहिमांनी अनेक विक्रम मोडले असले तरी, परग्रहवासीयांना संदेश पाठवण्याच्या बाबतीत, ही पहिली अंतराळयाने नव्हती. त्याआधी, पायोनियर १० आणि ११ ने याचा प्रयत्न केला होता, त्यांच्यावर पायोनियर प्लेक (Pioneer Plaque) नावाची सोन्याने मढवलेली एक छोटी अ‍ॅल्युमिनियम प्लेट होती. त्यावर आपल्या आकाशगंगेतील आपले स्थान, सूर्याचे स्थान, सौरमंडळातील ग्रहांची रचना आणि एक पुरुष व स्त्रीचे रेखाचित्र कोरलेले होते. हा 'मानवाचा ठसा' होता, पण तो खूपच मूलभूत होता.

म्हणूनच, व्हॉयेजर मोहिमांवर पाठवलेली माहिती खूप जास्त तपशीलवार होती. व्हॉयेजरसोबत गोल्डन रेकॉर्ड (Golden Record) नावाच्या १२-इंच सोन्याने मढवलेल्या तांब्याच्या डिस्क्स पाठवण्यात आल्या आहेत. या फोनोग्राफ रेकॉर्ड्समध्ये आवाज आणि प्रतिमा दोन्ही आहेत. अशा दोन रेकॉर्ड्स व्हॉयेजर १ आणि व्हॉयेजर २ या दोन्ही यानांवर आहेत.

गोल्डन रेकॉर्डमध्ये काय आहे?

या रेकॉर्डचे मजकूर चार विभागांमध्ये विभागले आहेत:

१.  ‘Scenes from Earth’ (पृथ्वीवरील दृश्ये): यात ११५ प्रतिमा आणि आकृती आहेत ज्या आपल्या ग्रहाबद्दल आणि त्यावरील प्रजातींबद्दल माहिती देतात. यात मूलभूत गणितीय, रासायनिक आणि भौतिक परिभाषा देखील समाविष्ट आहेत.

२.  ‘Greetings from Earth’ (पृथ्वीवरून शुभेच्छा): यात मानवांनी ५५ भाषांमध्ये बोललेल्या शुभेच्छा आहेत. यात तत्कालीन अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष जिमी कार्टर आणि संयुक्त राष्ट्रांचे सरचिटणीस कर्ट वाल्डहाइम यांचे संदेश देखील आहेत.

३.  ‘Music from Earth’ (पृथ्वीवरील संगीत): यात पृथ्वीवरील विविध संस्कृती आणि युगांमधील संगीतमय निवडी आहेत. यात पूर्व आणि पश्चिम शास्त्रीय संगीताचे २८ ऑडिओ रेकॉर्डिंग्ज आहेत, ज्यात सूरश्री केसरबाई केरकर यांनी गायलेले राग भैरवीवर आधारित एक भारतीय गीत, ‘जात कहाँ हो’ याचाही समावेश आहे.

४.  ‘Sounds of Earth’ (पृथ्वीचे आवाज): जिथे पृथ्वीवरील नैसर्गिक आवाज ऐकू येतात. यात मानवी गतिविधी, यंत्रे आणि नैसर्गिक घटनांचे २१ ऑडिओ रेकॉर्डिंग्ज आहेत.

या रेकॉर्ड्स चालवण्यासाठी आणि त्यातील प्रतिमा पाहण्यासाठी परग्रहवासीयांना त्यासोबत जोडलेल्या सूचनांचे डीकोडिंग करावे लागेल. या सूचना आकृतींच्या स्वरूपात दर्शविल्या आहेत, ज्या आपल्यासाठी देखील समजण्यास कठीण आहेत, मग परग्रहवासीयांचे काय! विशेषतः, फोटोंना पाहण्यासाठी त्यांना ऑडिओ डेटा पुन्हा प्रतिमेत रूपांतरित करण्याची प्रक्रिया उलट करावी लागेल. हे तंत्रज्ञान खूपच गुंतागुंतीचे आहे.

या रेकॉर्ड्समधील प्रतिमांमध्ये मानवी जीवन, आपली क्षमता, आणि चीनची ग्रेट वॉल, ताजमहाल यांसारख्या मानवनिर्मित गोष्टींचे फोटो आहेत. यात मानवाचे कोणतेही नकारात्मक पैलू, जसे की संघर्ष किंवा युद्ध, दाखवलेले नाहीत. हे मानवी जीवनाची एक आदर्श आणि सकारात्मक बाजू दर्शवते.

भविष्य काय आहे?

सध्या, व्हॉयेजर १ अंतराळयान ताशी ६१,१९८ किलोमीटर वेगाने पृथ्वीपासून सुमारे २५ अब्ज किलोमीटर अंतरावर, आंतरतारकीय अवकाशाच्या खोलवर प्रवास करत आहे. दुर्दैवाने, त्याचा ऊर्जा पुरवठा हळूहळू कमी होत आहे. शास्त्रज्ञांचा अंदाज आहे की २०२५ मध्ये, त्याचा ऊर्जा पुरवठा पूर्णपणे संपुष्टात येईल. यामुळे पृथ्वीशी असलेला आपला संवाद खंडित होऊ शकतो, पण त्यातील गोल्डन रेकॉर्ड कदाचित कायमस्वरूपी जतन होईल आणि अवकाशात अनंतकाळ प्रवास करत राहील.

तुम्हाला काय वाटते? व्हॉयेजरचा संदेश कोणीतरी ऐकेल का? तुमच्या प्रतिक्रिया खाली कमेंट्समध्ये नक्की सांगा!