वारी: महाराष्ट्राची स्पंदनं, एक चालतं-बोलतं विद्यापीठ!

वारी: महाराष्ट्राची स्पंदनं, एक चालतं-बोलतं विद्यापीठ!

महाराष्ट्राच्या मातीत खोलवर रुजलेला आणि आजही लाखो लोकांना एकत्र आणणारा एक असा सोहळा, जो केवळ उत्सव नसून एक जीवनशैली आहे? हा सोहळा म्हणजे वारी!

आषाढी-कार्तिकी एकादशीला पंढरपूरकडे लोटणारा अथांग जनसागर, ग्यानबा-तुकोबांचा अखंड गजर, टाळ-मृदंगाचा निनाद आणि खांद्यावर पताका घेऊन चालणारे वारकरी... हे दृश्य महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक जीवनाचे स्पंदन आहे.

आपल्यापैकी अनेकांना वारीची तोंडओळख असते, पण तिचे खरे मर्म, तिचा इतिहास, तिची सामाजिक भूमिका आणि तिचे सांस्कृतिक महत्त्व याची थोडक्यात माहिती.

विठ्ठल:केवळ देव नव्हे, तर सोबती!

वारीच्या केंद्रस्थानी आहेत आपले लाडके विठ्ठल. पण विठ्ठल कोण आहेत? काही लोक म्हणतात, विठ्ठल हे भगवान श्री विष्णूचेच रूप आहे. कथा अशी आहे की, भक्त पुंडलिकाने त्याच्या माता पित्या च्या केलेल्या सेवे च्या भक्तीने प्रसन्न होऊन श्री विष्णू भगवान स्वतः पंढरपूरला आले. पुंडलिकाने त्यांना बसण्यासाठी एक वीट दिली आणि विठ्ठल आजही त्याच विटेवर कमरेवर हात ठेवून उभे आहेत – भक्तांच्या प्रतीक्षेचे आणि सहनशीलतेचे प्रतीक म्हणून!

वेद किंवा पुराणांमध्ये 'विठ्ठल' हा शब्द थेट सापडत नसला तरी, संत परंपरेने विठ्ठलाला श्री विष्णूचे अथवा कृष्णाचे रूप मानले. संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद्गीतेसारखा गहन ग्रंथ ज्ञानेश्वरीच्या रूपाने मराठीत आणला, ज्यामुळे कृष्णाचे तत्त्वज्ञान सर्वसामान्यांसाठी खुले झाले. विठ्ठल म्हणजे केवळ देव नाही, तर तो प्रत्येक भक्ताचा सखा, सोबती आणि मार्गदर्शक आहे. म्हणूनच महाराष्ट्रात विठ्ठलाला 'माऊली' म्हटले जाते.

वारी म्हणजे काय? एक चालता-बोलता समाज!

'वारी' म्हणजे 'वारी जाणे' किंवा 'फेरी मारणे' – म्हणजे नियमितपणे पंढरपूरला जाणे. ही केवळ एक वैयक्तिक यात्रा नाही, तर ती एक सामूहिक उपासना आहे. छोटी-छोटी 'दिंड्या' एकत्र येऊन हा लक्षावधींचा 'वारी' नावाचा महाप्रवाह तयार होतो. यात भजन-कीर्तन, अभंग गायन, नाचणे आणि अन्नदान यांसारख्या गोष्टींचा समावेश असतो. पंढरपूर हे वारीचे अंतिम ठिकाण असले तरी, वारी हा स्वतःच एक प्रवास आहे, एक सतत वाहणारी ऊर्जा आहे.

वारी म्हणजे केवळ विठ्ठलाचे दर्शन नाही, तर ती महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक एकजुटीचा आधारस्तंभ आहे.

* अध्यात्मिकतेचे लोकशाहीकरण: संत परंपरेने, विशेषतः वारकरी संप्रदायाने, ज्ञान आणि भक्तीला सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. स्त्रिया, शूद्र आणि समाजातील उपेक्षितांनाही मोक्षाचा मार्ग खुला केला. संस्कृत भाषेची मक्तेदारी मोडून मराठीतून अध्यात्मिक विचार मांडले.

* सामाजिक समता: वारीमध्ये जात, धर्म, लिंग, वर्ण हे भेद गळून पडतात. सर्व वारकरी एकाच पंक्तीत भोजन करतात, एकाच तालावर नाचतात आणि एकाच देवाची भक्ती करतात. ही खरी सामाजिक समता वारीमध्ये अनुभवता येते.

* सहकाराची भावना: वारीमध्ये वारकरी एकमेकांना मदत करतात, सेवा करतात, अन्न वाटतात. 'देह कष्टवावा, तेणे घडे सेवा' हा विचार इथे प्रत्यक्ष दिसतो. महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीची (उदा. साखर कारखाने, दूध संघ) पाळेमुळे या वारीच्या सामूहिकतेत दडलेली आहेत, हे पद्मश्री विठ्ठलराव विखे-पाटील आणि दादासाहेब कोरे यांसारख्या वारकरी नेत्यांच्या उदाहरणातून स्पष्ट होते.

* संस्कृतीचे जतन: शेकडो वर्षांपासून वारीने मराठी भाषा, साहित्य, भजन-कीर्तन परंपरा आणि लोककला जिवंत ठेवल्या आहेत.

वारीतली 'लष्करी शिस्त': घोडे, तलवारी आणि संरक्षण!

तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, पण वारीमध्ये एक प्रकारची लष्करी शिस्तही दिसून येते. मध्ययुगीन काळात, जेव्हा महाराष्ट्रावर सतत आक्रमणे होत होती, तेव्हा मराठा सरदारांनी वारीच्या संरक्षणाची जबाबदारी उचलली होती. या काळात वारीच्या दिंड्यांसोबत घोडे, तलवारी आणि शस्त्रे असायची – केवळ संरक्षणासाठी! आजही वारीमध्ये असलेले अश्व आणि त्यांची रिंगण परंपरा ही त्याच लष्करी शिस्तीची आणि सरदारांच्या योगदानाची आठवण करून देते. ती एक अश्या प्रकारची रिंगण  परंपरा होती, जिथे वारकऱ्यांमध्ये जोश निर्माण केला जात असे.

महाराष्ट्राच्या प्रबोधनाचे केंद्र: संत आणि त्यांचे योगदान

संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम यांसारख्या संतांनी महाराष्ट्राला दिशा दिली. विशेषतः, तुकाराम महाराजांना महाराष्ट्राच्या प्रबोधनाचे केंद्र मानले जाते. त्यांच्या अभंगातून त्यांनी समाजाला नीती, सदाचार आणि समतेचा संदेश दिला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि महात्मा फुले यांच्यासारख्या आधुनिक विचारवंतांनीही तुकोबांच्या विचारातून प्रेरणा घेतली होती. बाबासाहेबांच्या पहिल्या दोन वृत्तपत्रांची बोधवाक्ये 'मुकनायक' आणि 'बहिष्कृत भारत' ही तुकोबा आणि ज्ञानोबांच्या अभंगातून घेतली होती! हेच वारकरी संप्रदायाचे मोठेपण आहे.

संतांनी केवळ अध्यात्म शिकवले नाही, तर समाज कसा असावा, माणसाने कसे वागावे, हेही सांगितले. त्यांनी 'जोडोनिया धन, उत्तम वेव्हारे, उदास विचारे, वेच करी' असा व्यवहारवादी दृष्टिकोन दिला.

वारी: एक चालतं-बोलतं विद्यापीठ

आजही वारी हे एक अथांग आणि चालते-फिरते विद्यापीठ आहे. येथे कोणत्याही औपचारिक शिक्षणाशिवाय, पदवीशिवाय, लोकजीवन, सहकार्य, समता आणि भक्तीचा खरा अर्थ शिकायला मिळतो. वारीने आपल्याला अनेक गोष्टी शिकवल्या आहेत:

* ज्ञान सर्वांसाठी: ज्ञानेश्वरी आणि एकनाथी भागवत यांसारख्या ग्रंथांनी संस्कृतचे ज्ञान मराठीत आणले आणि ते सर्वांसाठी खुले केले.

* सामूहिक शक्ती: एकट्याने साधना करण्यापेक्षा समूहाने केलेले कार्य अधिक प्रभावी असते, हे वारीने दाखवून दिले.

* सांस्कृतिक सातत्य: अनेक आक्रमणे आणि राजकीय उलथापालथी होऊनही, वारकरी संप्रदायाने आपली भाषा, धर्म आणि संस्कृती अखंडित ठेवली.

वारी म्हणजे फक्त पायपीट नाही, ती आत्म्याचा प्रवास आहे. ती महाराष्ट्राची ओळख आहे, तिचे स्पंदन आहे.

तुम्ही कधी वारीत सहभागी झाला असाल किंवा तिचे केवळ साक्षीदार असाल, तर तुम्हाला तिच्यातील ऊर्जा नक्कीच जाणवली असेल. ही ऊर्जाच महाराष्ट्राला नेहमी 'वारी'प्रमाणे पुढे चालत राहण्याची प्रेरणा देते.