मराठा साम्राज्य विरुद्ध ईस्ट इंडिया कंपनी: एका महायुद्धाची गाथा!

 

मराठा साम्राज्य विरुद्ध ईस्ट इंडिया कंपनी: एका महायुद्धाची गाथा!

नमस्ते मित्रांनो! आज आपण एका रोमांचक इतिहासाच्या पानांवरून प्रवास करणार आहोत, जिथे दोन महाशक्ती एकमेकांसमोर उभ्या ठाकल्या होत्या – एकीकडे भारतीय उपखंडातील बलाढ्य मराठा साम्राज्य, तर दुसरीकडे ब्रिटिशांची धूर्त आणि महत्त्वाकांक्षी ईस्ट इंडिया कंपनी. 18 व्या शतकात, बक्सरच्या लढाईनंतर (1764) ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतीय उपखंडात आपले पाय रोवले आणि बंगालसारख्या सुपीक प्रदेशावर ताबा मिळवला. मुघल साम्राज्य तोपर्यंत खूपच क्षीण झाले होते, त्यांचे सामर्थ्य केवळ दिल्लीतील लाल किल्ल्यापुरते मर्यादित राहिले होते. पण दक्षिणेकडे एक वेगळीच शक्ती होती, जी कंपनीपेक्षा कितीतरी पटीने मोठी आणि सामर्थ्यवान होती – ते म्हणजे आपले मराठा साम्राज्य!

त्यांचा प्रदेश कंपनीच्या ताब्यात असलेल्या प्रदेशापेक्षा खूप मोठा होता. त्यांच्याकडे अधिक संसाधने, अधिक सैन्य आणि प्रचंड ताकद होती. मग प्रश्न पडतो, इतके शक्तिशाली मराठा साम्राज्य ईस्ट इंडिया कंपनीने कसे हरवले? चला, आजच्या आपल्या या ब्लॉगमध्ये याच गूढ प्रश्नाचा उलगडा करूया.

मराठा साम्राज्याचा उदय आणि शिखर

मराठा साम्राज्याची सुरवात

मराठा साम्राज्याची स्थापना 1674 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी केली होती. त्यांच्या दूरदृष्टी आणि पराक्रमाने हे साम्राज्य अल्पावधीतच एक शक्तिशाली शक्ती म्हणून उदयास आले. अगदी औरंगजेबाच्या कारकिर्दीतही मराठे मुघलांसाठी एक मोठा धोका होते. मुघल साम्राज्य कमकुवत होण्यात मराठ्यांचा सिंहाचा वाटा होता. 1759 पर्यंत मराठा साम्राज्य आपल्या वैभवाच्या शिखरावर पोहोचले होते. उत्तरेकडील अफगाणिस्तानच्या काही भागांपासून दक्षिणेकडील तमिळनाडूपर्यंत, आणि पश्चिमेकडील सिंधपासून पूर्वेकडील ओडिशापर्यंत त्यांचा दबदबा होता. त्यांच्या साम्राज्याच्या विस्ताराचे हे चित्र त्यांच्या अफाट ताकदीची साक्ष देते.

पानिपतचा आघात आणि पुनरुत्थान

पण नियतीला काहीतरी वेगळेच मंजूर होते. 1761 मध्ये, मराठा साम्राज्याला एक मोठा धक्का बसला. कुख्यात तिसरे पानिपत युद्ध लढले गेले, ज्यात अफगाण शासक अहमद शाह दुर्रानीने मराठ्यांचा दारुण पराभव केला. या युद्धात मराठ्यांना केवळ प्रचंड मनुष्यबळाचेच नव्हे, तर महत्त्वाच्या प्रदेशांचेही मोठे नुकसान झाले. पण मराठे हार मानणाऱ्यांपैकी नव्हते.

एक दशकानंतर, नव्या पेशवा माधवराव प्रथम यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्याने पुन्हा एकदा आपले पंख पसरले. त्यांनी अनेक गमावलेले प्रदेश परत मिळवले आणि साम्राज्याला पूर्वीचे वैभव प्राप्त करून दिले. माधवराव प्रथम इतके शक्तिशाली होते की खुद्द ईस्ट इंडिया कंपनीलाही त्यांच्याविरुद्ध थेट लढण्याची हिंमत नव्हती. उलट, कंपनी मराठ्यांपासून अंतर ठेवू इच्छित होती. म्हणूनच त्यांनी अवधवर ताबा मिळवला नाही. 1765 मध्ये झालेल्या अलाहाबादच्या तहानुसार, अवध हे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या बंगाल आणि मराठा साम्राज्यामध्ये एक बफर स्टेट म्हणून राहिले. कंपनीला आपले प्रदेश मराठा साम्राज्याशी थेट जोडण्याची इच्छा नव्हती, कारण त्यांना मराठ्यांच्या ताकदीची जाणीव होती.

कंपनीची धूर्त रणनीती: योग्य संधीची प्रतीक्षा

ईस्ट इंडिया कंपनी 

कंपनीला मराठ्यांचा प्रदेश नको होता असे नाही; त्यांचे स्वप्न संपूर्ण भारतीय उपखंडावर राज्य करण्याचे होते. पण ब्रिटिश अतिशय संयमी आणि धूर्त होते. त्यांना योग्य संधीची प्रतीक्षा होती, जेव्हा मराठे कमकुवत होतील आणि कंपनी त्यांच्यावर सुरक्षितपणे हल्ला करू शकेल. आणि ही संधी त्यांना 1772 मध्ये मिळाली, जेव्हा युवा आणि पराक्रमी पेशवा माधवराव प्रथम यांचा क्षयरोगामुळे अकाली मृत्यू झाला.

सत्तेचा संघर्ष आणि ब्रिटिशांचा प्रवेश

माधवराव यांच्या निधनानंतर मराठा नेत्यांमध्ये सत्तेसाठी अंतर्गत संघर्ष सुरू झाला. मराठा साम्राज्यात पेशव्याची भूमिका पंतप्रधानासारखी होती. पेशव्याच्या वर छत्रपती असले तरी, छत्रपती शाहूंच्या मृत्यूनंतर पेशव्यांचे पद अधिक प्रभावी झाले होते. पेशव्यांनाच साम्राज्याचे वास्तविक शासक मानले जात असे, तर छत्रपती केवळ नाममात्र प्रमुख राहिले होते.

माधवराव यांच्या मृत्यूनंतर, त्यांचे धाकटे बंधू नारायणराव यांना नवीन पेशवा बनवण्यात आले. पण हे त्यांच्या काका रघुनाथराव यांना रुचले नाही. 1761 पासूनच रघुनाथरावांना पेशवा व्हायचे होते, पण त्यावेळी त्यांना डावलून माधवरावांना पेशवा बनवले होते. त्यामुळे माधवरावांच्या काळातही रघुनाथराव आणि त्यांच्यात सतत संघर्ष होता. माधवरावांच्या मृत्यूनंतर रघुनाथरावांना पेशवा होण्याची संधी दिसली, पण तिथेही नारायणराव पेशवा बनले. सत्तेच्या लालसेपोटी रघुनाथरावांनी 1773 मध्ये नारायणरावांची हत्या केली आणि ते स्वतः पेशवा बनले.

पण हा विजय अल्पकाळ टिकला. नारायणरावांच्या हत्येच्या वेळी त्यांची पत्नी गर्भवती होती. 1774 मध्ये, नारायणरावांचा मुलगा माधवराव दुसरा यांचा जन्म झाला. या मुलाच्या जन्मानंतर, मराठा परिषदेने (बाराभाई परिषद) माधवराव दुसऱ्यांनाच कायदेशीर पेशवा घोषित केले. रघुनाथरावांना हद्दपार करण्यात आले. या परिषदेचे नेतृत्व प्रसिद्ध आणि दूरदृष्टीचे नाना फडणवीस करत होते. माधवराव दुसरे हे नवजात अर्भक असल्याने, त्यांच्या प्रौढ होईपर्यंत नाना फडणवीस यांनी त्यांच्या वतीने मराठा साम्राज्यावर राज्य करण्याचे ठरवले.

पहिले अँग्लो-मराठा युद्ध (1775-1782): ब्रिटिशांची पहिली चाचणी

पहिले अँग्लो-मराठा युद्ध (1775-1782)

हद्दपार झाल्यावरही रघुनाथराव शांत बसले नाहीत. सत्तेच्या लालसेपोटी त्यांनी एक अनपेक्षित पाऊल उचलले – त्यांनी ब्रिटिशांशी, विशेषतः सुरत येथील बॉम्बे प्रेसिडेन्सीशी युती केली. 1775 मध्ये सुरतचा तह झाला, ज्यात ब्रिटिशांनी रघुनाथरावांना लष्करी मदत देण्याचे कबूल केले, जेणेकरून ते पेशवा बनू शकतील. बदल्यात, रघुनाथरावांना ब्रिटिशांना सालेते बेट (जिथे आजचे मुंबई आहे) आणि बसीन हे प्रदेश द्यावे लागणार होते, तसेच ब्रोचच्या उत्पन्नातून काही रक्कम द्यावी लागणार होती.

यामुळेच 1775 मध्ये पहिले अँग्लो-मराठा युद्ध सुरू झाले. एका बाजूला मराठा साम्राज्य होते, तर दुसऱ्या बाजूला रघुनाथराव आणि ब्रिटिश सैन्य. हे युद्ध अतिशय रक्तरंजित होते. दोन्ही बाजूंना मोठे नुकसान झाले. भारतात ब्रिटिशांना पहिल्यांदाच इतका कडवा प्रतिकार अनुभवायला मिळाला. आदासच्या लढाईत दोन्ही बाजूंनी विजयाचा दावा केला, पण ब्रिटिशांना हे कळून चुकले की मराठ्यांना हरवणे सोपे नाही.

परिणामी, भारताचे गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्स यांनी सुरतचा तह रद्द केला, कारण बॉम्बे प्रेसिडेन्सीला त्यांच्या परवानगीशिवाय असा तह करण्याचा अधिकार नव्हता. हेस्टिंग्सनी ब्रिटिशांना माघारी फिरण्याचा प्रयत्न केला, पण बॉम्बे प्रेसिडेन्सीने त्याकडे दुर्लक्ष करत युद्ध सुरूच ठेवले. हेस्टिंग्सनी पेशव्यांना पत्र लिहिले आणि आपला दूत पाठवून नाना फडणवीसांशी वाटाघाटी केल्या. अखेर सुरतचा तह रद्द झाला आणि 1776 मध्ये पुरंदरचा तह झाला.

पुरंदरच्या तहानुसार, सालेते बेटाचा काही भाग कंपनीच्या ताब्यात राहिला. पेशव्यांना रघुनाथरावांमुळे झालेल्या खर्चासाठी 12 लाख रुपये द्यावे लागणार होते. रघुनाथरावांना राजकारणापासून दूर राहून वार्षिक 3 लाख रुपये पेन्शन घेण्याचे ठरले. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, ईस्ट इंडिया कंपनीने माधवराव दुसऱ्यांना खरा पेशवा म्हणून मान्यता दिली आणि पेशव्यांनी इतर कोणत्याही परदेशी शक्तीशी (उदा. फ्रेंच) कोणताही करार न करण्याचे मान्य केले.

पण ही 'शांतता' फार काळ टिकली नाही. बॉम्बेतील ब्रिटिश सरकारने हा नवीन तह मान्य करण्यास नकार दिला आणि रघुनाथरावांना पूर्ण संरक्षण दिले. यामुळे नाना फडणवीस संतापले. बॉम्बेने तह मोडल्यामुळे 1777 मध्ये त्यांनी फ्रेंचांना त्यांच्या प्रदेशात एक बंदर दिले. ब्रिटिशांना हे अजिबात आवडले नाही. त्यांना मराठ्यांनी फ्रेंचांशी हातमिळवणी केल्यासारखे वाटले.

युद्धाचा दुसरा टप्पा आणि महायुती

कॅलकत्ता येथील ईस्ट इंडिया कंपनीने बॉम्बेतील कृतींवर नियंत्रण मिळवू शकले नसले तरी, मराठ्यांना फ्रेंचांशी सामील होण्याची परवानगी देणे त्यांना मान्य नव्हते. त्यामुळे बॉम्बे आणि कॅलकत्ता येथील ब्रिटिशांनी एकत्र येऊन पुण्याचा घेराव घालण्याचा निर्णय घेतला. यामुळे युद्धाचा दुसरा टप्पा सुरू झाला. बॉम्बेतील ब्रिटिश सैन्य आणि मराठा सैन्य यांच्यात पुन्हा संघर्ष झाला आणि कॅलकत्ताकडून मदत येण्यापूर्वीच मराठ्यांनी ब्रिटिशांचा वडगाव येथे पराभव केला. त्यामुळे 1779 मध्ये वडगावचा तह झाला, ज्यात बॉम्बे सरकारने जप्त केलेले मराठा प्रदेश परत करावे लागले.

फोडा आणि राज्य करा 

या घडामोडींनी वॉरेन हेस्टिंग्स खूप संतापले. या मतभेदांदरम्यान, नाना फडणवीसांना एक गोष्ट स्पष्ट झाली – ब्रिटिशांचा खरा हेतू मराठ्यांचा पराभव करून संपूर्ण भारतीय उपखंडावर नियंत्रण मिळवण्याचा आहे. नाना फडणवीस यांनी हा धोका वेळीच ओळखला आणि भारतीय उपखंडातील आसपासच्या राज्यांशी युती केली. हैदराबादचा निजाम, म्हैसूरचा हैदर अली, अर्काटचा नवाब आणि मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा यांनी मराठा साम्राज्याशी एकत्र येऊन ब्रिटिशांचा पराभव करण्याचा निर्णय घेतला.

हे पहिले अँग्लो-मराठा युद्ध अनेक प्रदेशांमध्ये चालले. कंपनीने 1781 मध्ये अहमदाबाद आणि ग्वाल्हेर ताब्यात घेतले, तर मराठ्यांनीही काही ठिकाणी विजय मिळवले. हे युद्ध वर्षानुवर्षे चालले, पण एकप्रकारे गतिरोधक परिस्थिती होती. ब्रिटिशांना फारसे प्रदेश मिळत नव्हते, आणि मराठ्यांना ब्रिटिशांना बंगालमधून पूर्णपणे हुसकावून लावता आले नाही. अखेर, दोन्ही बाजूंनी युद्ध संपवण्याचा निर्णय घेतला आणि 1782 मध्ये सलबाईचा तह झाला. या युद्धात मराठ्यांचा वरचष्मा होता, त्यामुळे पहिल्या अँग्लो-मराठा युद्धाचे विजेते मराठा साम्राज्य ठरले.

सलबाईच्या तहानुसार, काही प्रदेश मराठ्यांना परत मिळाले, पण ईस्ट इंडिया कंपनीला सालेते आणि काही किरकोळ प्रदेश ठेवता आले. ब्रिटिशांनी रघुनाथरावांना पाठिंबा न देण्याचे वचन दिले आणि त्यांना राजकारणापासून दूर राहून वार्षिक 3 लाख रुपये पेन्शन देण्याचे ठरले. मराठ्यांनी इतर युरोपीय देशांना पाठिंबा न देण्याचे वचन दिले. या तहामुळे पुढील 20 वर्षे ब्रिटिश आणि मराठ्यांमध्ये शांतता प्रस्थापित झाली.

20 वर्षांची 'शांतता': एक धूर्त युक्ती

पण यात एक मोठा ट्विस्ट आहे! मराठा आणि ब्रिटिशांमध्ये 20 वर्षे शांतता होती, पण मराठा आणि त्या काळातील इतर भारतीय साम्राज्यांमध्ये शांतता नव्हती. 1779 मध्ये, मराठा साम्राज्याने हैदराबादचा निजाम आणि म्हैसूरचा हैदर अली यांच्याशी युती केली होती, पण ही युती फक्त 1780 पर्यंत टिकली.

या 20 वर्षांच्या शांततेच्या काळात, ब्रिटिश आणि मराठ्यांनी एकत्र येऊन म्हैसूरच्या राज्याविरुद्ध लढा दिला. ईस्ट इंडिया कंपनीने मराठ्यांचा उपयोग म्हैसूरचा पराभव करण्यासाठी केला, ज्यामुळे त्यांच्यासमोरील एक मोठा धोका (टीपू सुलतान) दूर झाला. ब्रिटिशांनी इथेही आपली धूर्त रणनीती दाखवली. त्यांनी आपल्या शत्रूंना एकमेकांविरुद्ध लढवून स्वतःचा फायदा करून घेतला.

मराठा साम्राज्यातील अंतर्गत संघर्ष: विनाशाची सुरुवात

1801 मध्ये, मराठा साम्राज्यात पुन्हा अंतर्गत संघर्ष सुरू झाला, जो त्यांच्या विनाशाचे प्रमुख कारण ठरला. यासाठी मराठा संघटना कशी कार्यरत होती हे समजून घ्यावे लागेल. कालांतराने, मराठा साम्राज्याचे नाव मराठा कॉन्फेडरसी असे झाले. ही कॉन्फेडरसी पाच प्रमुख गटांनी बनलेली होती:

बडोद्याचे गायकवाड

नागपूरचे भोसले

इंदूरचे होळकर

ग्वाल्हेरचे शिंदे

पुण्याचे पेशवे (यांना कॉन्फेडरसीचे प्रमुख मानले जात होते)

या गटांमध्ये काही किरकोळ संघर्ष नेहमीच होते, पण नाना फडणवीस यांच्या काळात ते कमी-अधिक प्रमाणात एकत्र होते. पण 1800 मध्ये नाना फडणवीस यांचे निधन झाले, आणि त्यांच्या निधनानंतर या गटांमधील अंतर्गत संघर्ष विकोपाला गेला.

या अंतर्गत संघर्षात ब्रिटिशांनी मोठी संधी पाहिली. त्यांनी सर्व पाच गटांच्या नेत्यांना त्यांच्याशी सहाय्यक युती (Subsidiary Alliance) करण्याचे आमंत्रण दिले. सुदैवाने, सुरुवातीला सर्व नेत्यांनी हा प्रस्ताव नाकारला.

दुसरे अँग्लो-मराठा युद्ध (1803-1805)

दुसरे अँग्लो-मराठा युद्ध (1803-1805): साम्राज्याची फाळणी

1795 मध्ये, माधवराव दुसरे यांचे निधन झाले आणि रघुनाथरावांचा मुलगा बाजीराव दुसरा पेशवा बनला. बाजीराव दुसऱ्यांचे होळकर नेते यशवंतराव होळकर यांच्याशी संबंध खराब होते, कारण बाजीरावांनी यशवंतरावांच्या भावाची हत्या केली होती. त्यामुळे 1802 मध्ये, यशवंतरावांनी आपल्या भावाच्या हत्येचा बदला घेण्यासाठी पेशवे आणि शिंदे यांच्याविरुद्ध युद्ध सुरू केले.

परिणामी, पुण्याचे पेशवे बाजीराव दुसरे यांना पुणे सोडून पळून जावे लागले. त्यांना कोणाचीही मदत मिळत नसल्याने, ते ईस्ट इंडिया कंपनीकडे गेले आणि पेशवा पद पुन्हा मिळवण्यासाठी मदत मागितली. ब्रिटिशांसाठी ही एक सुवर्णसंधी होती आणि त्यांनी ती ताबडतोब हस्तगत केली. त्यांनी बाजीराव दुसऱ्यांना सहाय्यक युतीचा तह स्वीकारण्यास सांगितले. या तहानुसार, ब्रिटिशांचे सुमारे 6,000 सैनिक पुण्यात तैनात केले जाणार होते, पण पेशव्यांना पुण्यातील त्यांचे प्रदेश सोडावे लागणार होते. इतर सहाय्यक युतींप्रमाणे, पेशव्यांना ईस्ट इंडिया कंपनीच्या परवानगीशिवाय युद्ध किंवा इतर युती करता येणार नव्हती.

हे पाहून शिंदे आणि भोसले संतप्त झाले. पेशव्यांनी त्यांच्याशी चर्चा न करता ब्रिटिशांशी करार केला होता. त्यांनी हा तह मान्य करण्यास नकार दिला आणि यामुळे 1803 मध्ये दुसरे अँग्लो-मराठा युद्ध सुरू झाले. या युद्धात, शिंदे आणि भोसले यांनी मराठा कॉन्फेडरसी स्वतंत्र ठेवण्यासाठी पूर्ण प्रयत्न केले. नंतर होळकरांनीही त्यांना पाठिंबा दिला. दुसरीकडे, पेशवे आणि गायकवाड ब्रिटिशांच्या बाजूने होते. या वेळी मराठा साम्राज्य खरोखरच विभागले गेले होते. एका बाजूला शिंदे, भोसले आणि होळकर, तर दुसऱ्या बाजूला पेशवे आणि गायकवाड ब्रिटिशांसोबत होते.

गायकवाडांनी ब्रिटिशांशी युती का केली? कारण 1802 मध्ये, ब्रिटिशांनी गायकवाड नेत्याला त्यांच्या राज्यात नेते बनवण्यास मदत केली होती. 1803 मध्ये, अस्साये आणि अरगांवच्या लढायांमध्ये ब्रिटिश सैन्याने शिंदे आणि भोसले यांचा पराभव केला. शिंदे आणि भोसल्यांना तह स्वीकारावे लागले, ज्यामुळे त्यांना दिल्ली, आग्रा, बुंदेलखंड, अहमदनगर आणि गुजरातचे काही भाग ब्रिटिशांना द्यावे लागले. शिंदे आणि भोसल्यांचा पराभव केल्यानंतर, होळकर हे शेवटचे गट शिल्लक होते. ब्रिटिश आणि होळकरांमधील संघर्ष 1805 पर्यंत चालला, त्यानंतर त्यांनाही पराभव स्वीकारावा लागला आणि तह स्वीकारावा लागला.

अशा प्रकारे दुसरे अँग्लो-मराठा युद्ध संपले, ज्यात ब्रिटिशांचा मोठा विजय झाला. होळकरांनी तह स्वीकारल्यानंतर, सध्याच्या राजस्थानातील अनेक प्रदेश ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेले. पेशवे ब्रिटिशांच्या बाजूने असल्याने, बाजीराव दुसरे यांना पुन्हा मराठा कॉन्फेडरसीचे पेशवा बनवण्यात आले, पण यावेळी ते ब्रिटिशांचे केवळ कठपुतळी शासक होते. ही कथा आपल्याला परिचित वाटेल, कारण ब्रिटिश आणि मुघलांमध्येही असेच घडले होते. सहाय्यक युतींद्वारे ब्रिटिशांनी त्यांचे कठपुतळी शासक नियुक्त केले, जसे बंगालमध्ये झाले, पण हे कठपुतळी शासक फार काळ कठपुतळी राहिले नाहीत.

मराठा साम्राज्यावर कंपनीची पकड

तिसरे अँग्लो-मराठा युद्ध (1817-1818): मराठा साम्राज्याचा अंत

1817 पर्यंत, पेशव्यांना हे कळून चुकले होते की ब्रिटिशांचा हेतू त्यांना पूर्णपणे नष्ट करण्याचा आहे. बाजीराव दुसरे गुप्तपणे ब्रिटिशांना हुसकावून लावण्यासाठी युद्धाची योजना आखत होते. यात लॉर्ड एल्फिन्स्टन यांच्या हत्येचाही समावेश होता. या वेळी मराठ्यांचे सामर्थ्य आणि अधिकार लक्षणीयरीत्या कमी झाले होते. त्यांचे उत्पन्न सतत ब्रिटिशांकडे जात होते, आणि त्यांच्याकडे फारशी लष्करी शक्ती उरली नव्हती.

तरीही, मराठ्यांनी ब्रिटिशांचा पराभव करण्यासाठी शेवटचा प्रयत्न केला. पेशवा बाजीराव दुसरे यांनी होळकर आणि भोसले यांच्याशी युती केली, इतकेच नव्हे तर अफगाण नेते अमीर खान यांच्याशीही हातमिळवणी केली. सुरुवातीला शिंदे यांना सहभागी व्हायचे नव्हते, पण नंतर तेही युतीत सामील झाले.

पण दशकांपासून चाललेल्या अंतर्गत संघर्षांमुळे हे मराठा साम्राज्य खूपच कमकुवत झाले होते. तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धात, ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने त्यांना सहज नष्ट केले. यावेळी, कंपनीने पेशव्यांचे शासन पूर्णपणे संपवण्याचा निर्णय घेतला. पेशवेपदाची व्यवस्था रद्द करण्यात आली. बाजीराव दुसऱ्यांना हद्दपार करून पेन्शनर म्हणून राहण्यास सांगण्यात आले. यामुळे मराठा साम्राज्याचा पूर्णपणे अंत झाला.

परिणाम आणि शिकवण

ईस्ट इंडिया कंपनी सोबत केलेले तह 

विविध गटांच्या नेत्यांना पुन्हा वेगवेगळे तह स्वीकारावे लागले, जसे की पुण्याचा तह (1817), ग्वाल्हेरचा तह (1817), आणि मंदसौरचा तह (1818). सर्व प्रदेश ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेले, आणि ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतीय उपखंडाच्या दोन-तृतीयांश भागावर नियंत्रण मिळवले.

हे लक्षात घेणे मनोरंजक आहे की जर भारतीय राज्यांमध्ये एकता असती, तर ईस्ट इंडिया कंपनीला संपूर्ण उपखंडावर नियंत्रण मिळवणे खूप कठीण झाले असते. पण, आपण पाहिल्याप्रमाणे, भारतीय राज्ये केवळ एकमेकांशीच लढत नव्हती, तर त्यांच्या स्वतःच्या साम्राज्यांमध्येही अंतर्गत संघर्ष होते. मराठा साम्राज्यात अनेक नेते सत्तेसाठी लढत होते. मुघल साम्राज्यातही असेच घडले. ईस्ट इंडिया कंपनीने याच परिस्थितीचा सहज फायदा घेतला.

विशेषतः, दुसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धापूर्वी, ईस्ट इंडिया कंपनीसमोर आणखी एक मोठी शक्ती होती – म्हैसूरचे राज्य आणि त्यांचे प्रसिद्ध शासक टीपू सुलतान. सर्वात मोठा ट्विस्ट म्हणजे, म्हैसूरच्या राज्याचा पराभव करण्यासाठी ईस्ट इंडिया कंपनीने मराठा साम्राज्याशी युती केली. हे त्या 20 वर्षांच्या 'शांततेच्या' काळात घडले, जेव्हा मराठा आणि ब्रिटिश एकमेकांशी युद्धात नव्हते. ब्रिटिशांनी भारतीय राजांच्या अंतर्गत भांडणाचा फायदा घेऊन 'फोडा आणि राज्य करा' हे धोरण यशस्वीरित्या राबवले.

या इतिहासातून आपल्याला एक मोठी शिकवण मिळते – एकता हीच खरी ताकद आहे. जर भारतीय राज्ये एकत्र राहिली असती, तर कदाचित आपल्या इतिहासाची पाने वेगळी असती. मराठा साम्राज्याची गाथा आपल्याला शौर्य, पराक्रम आणि दूरदृष्टीचे दर्शन घडवते, पण त्याचबरोबर अंतर्गत कलह आणि सत्तेच्या लालसेचे विनाशकारी परिणामही दाखवून देते.

हा इतिहासाचा अभ्यास करून तुम्हाला काही नवीन माहिती मिळाली का? तुमच्या मनात आणखी कोणते प्रश्न आहेत? नक्की कळवा!