सायबेरियाचा शाप: तुंगुस्काचे रहस्य

 

सायबेरियाचा शाप: तुंगुस्काचे रहस्य

सायबेरियातील टुंगुस्का नदीच्या काठावरची सकाळ नेहमीसारखीच शांत होती. ३० जून १९०८ चा दिवस. घनदाट, अंधाऱ्या तैगा (Taiga) जंगलात इव्हेंकी लोकांची वस्ती होती. या लोकांचा जीवनक्रम निसर्गाशी जोडलेला होता. त्यांच्यात आयकन नावाचा एक शिकारी, जो नुकताच आपल्या झोपडीतून (चम) बाहेर आला होता. शांत जंगल आणि नदीच्या पाण्याची खळखळ ऐकत त्याने आपल्या मुलासाठी लाकडी धनुष्य तयार करण्यास सुरुवात केली.

आयकनला शिकार आणि जंगलाचे गूढ माहीत होते, पण त्याने कधीही कल्पना केली नव्हती की काही मिनिटांतच निसर्गाचे सारे नियम तुटतील.

सकाळचे ७ वाजून १४ मिनिटे झाले असतील. वातावरणातील शांतता अचानक भंग झाली.

आयकनला प्रथम आकाशात एक असामान्य तेज दिसले. पूर्वेकडील आकाशातून एक प्रचंड निळ्या-हिरव्या रंगाचा गोळा अतिवेगाने पृथ्वीच्या दिशेने येत होता. तो गोळा इतका तेजस्वी होता की, काही क्षणांसाठी सूर्यही फिका पडला.

आयकनने घाबरून आपल्या मुलाला, "अरे धाव! देवाचा अग्नी खाली येत आहे!" असे ओरडून झोपडीत ओढले. तो प्रचंड आगीचा गोळा क्षणाक्षणाला मोठा होत होता. तो जमिनीवर आदळणार असे वाटत असतानाच...

तो गोळा जमिनीवर कोसळला नाही, तर ५ ते १० किलोमीटर उंचीवर हवेतच तो फुटला!

स्फोटाचा आवाज इतका भयानक होता की, आयकनला वाटले त्याच्या कानाचे पडदे फाटले आहेत. सायबेरियाच्या हजारो वर्षांच्या शांततेला छेद देणारा हा आवाज होता. या आवाजानंतर पृथ्वी थर्थरू लागली. तीव्र उष्णतेची एक अदृश्य लाट आयकनच्या दिशेने वेगाने आली आणि त्याला आपल्या झोपडीत जमिनीवर आदळले.

दूरवरचे झाडे वाकताना आणि हवेत तुटताना त्याला दिसले. त्याच्या झोपडीतील वस्तू तुटल्या आणि विखुरल्या. आयकनला श्वास घेण्यासाठीही धडपड करावी लागली.

स्फोटाचे धक्के केवळ टुंगुस्काजवळच नव्हे, तर १,५०० किलोमीटर दूरपर्यंत जाणवले. सिस्मोग्राफवर भूकंपाची नोंद झाली आणि हजारो किलोमीटर दूर युरोपातील लोकांना आकाशात असामान्य प्रकाश दिसू लागला.

धुळीचे आणि धुराचे प्रचंड लोट शांत झाल्यावर आयकन मोठ्या धैर्याने झोपडीतून बाहेर आला. जे दृश्य त्याने पाहिले, ते त्याच्या आयुष्यातले सर्वात भयानक दृश्य होते.

जिथे हिरवीगार तैगाची झाडे होती, तिथे आता जळालेल्या लाकडाचे ढिगारे होते. ८ कोटींहून अधिक झाडे कोलमडली होती. सुमारे २,१५० चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळावर झाडे एका विशिष्ट दिशेने, स्फोटाच्या मध्यभागापासून दूर फेकल्यासारखी पडली होती. जंगलाच्या या भागातून आयकन पुढे सरकला. प्रत्येक पावलावर जळलेल्या पानांचा आणि मातीचा वास येत होता.

स्फोटाच्या अगदी मध्यभागी आयकन पोहोचला. जिथे प्रचंड मोठा खड्डा (क्रेटर) असायला हवा होता, तिथे काहीच नव्हते! स्फोटाची तीव्रता हिरोशिमावर टाकलेल्या अणुबॉम्बपेक्षा हजारो पटीने अधिक असूनही जमिनीवर कोणताही खड्डा नव्हता.

आयकन गोंधळला. ‘आगीचा गोळा हवेतच फुटला, त्यामुळे देवाचा कोप जमिनीवर पोहोचला नाही,’ असे त्याने आपल्या मनाशी ठरवले.

तो पुढील अनेक दिवस गूढ वातावरणात जगला. रात्रीच्या वेळीही त्याला आकाश नेहमीपेक्षा जास्त उजळलेले दिसे. युरोपमध्ये लोक याला "व्हाइट नाईट्स" म्हणत होते, पण आयकनला ते फक्त आकाशात पसरलेले धुळीचे कण आणि स्फोटाचा उरलेला अंश वाटत होता.

१९०८ नंतर अनेक वर्षे हे रहस्य तसेच राहिले. या दुर्गम भागात जाण्याची कोणाचीही हिंमत नव्हती.

१९२१ मध्ये, लियोनिद कुलिक नावाच्या एका रशियन शास्त्रज्ञांनी आपल्या चमूबरोबर या ठिकाणी पहिली मोहीम हाती घेतली. आयकन आणि इतर स्थानिक इव्हेंकी लोकांनी त्यांना मार्गदर्शन केले.

कुलिक यांनी झाडांचे झालेले नुकसान पाहिले, त्याची नोंद केली. त्यांनी इव्हेंकी लोकांना स्फोटाबद्दल विचारले.

कुलिक यांना उल्का (Meteoroid) किंवा लघुग्रह (Asteroid) च्या अवशेषांची अपेक्षा होती. पण त्यांना काहीच सापडले नाही. आयकनने त्यांना सांगितले की, "बाहेरून आलेल्या त्या वस्तूचे कोणतेही तुकडे जमिनीवर पडले नाहीत. ते हवेतच राख झाले."

कुलिक यांनी झाडे ज्या दिशेने पडली होती, त्याचा एक अनोखा पॅटर्न पाहिला. मध्यभागी उभी राहून झाडे सर्व बाजूंना पडली होती, याला त्यांनी 'बटरफ्लाय पॅटर्न' म्हटले. यातून त्यांनी सिद्ध केले की स्फोट जमिनीवर न होता, हवेत झाला होता.

आयकनला मात्र हे सर्व शास्त्रीय विश्लेषण कधीच कळले नाही. तो आयुष्यभर मानत राहिला की, "तो देवाचा क्रूर संदेश होता, जो आमच्या जंगलाला शाप देऊन गेला."

आज संगणकीय मॉडेल्स आणि आधुनिक संशोधन यातून हे सिद्ध झाले आहे की, हा स्फोट एका ५० ते १०० मीटर आकाराच्या उल्केमुळे किंवा धूमकेतूमुळे झाला होता, जो पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करताना हवेतच जळून खाक झाला.

टुंगुस्का स्फोट आजही एक रहस्यमय घटना आहे. जगातील शास्त्रज्ञांसाठी हे एक आव्हान ठरले आहे. या घटनेमुळेच नासा आणि इतर अंतराळ संस्थांनी पृथ्वीला धोका देणाऱ्या खगोलीय पिंडांचा मागोवा घेण्यासाठी 'प्लॅनेटरी डिफेन्स (ग्रह संरक्षण)' कार्यक्रम सुरू केले आहेत.

आयकन आणि त्याच्या इव्हेंकी कुटुंबाने अनुभवलेला तो अज्ञात शक्तीचा प्रकोप आज वैज्ञानिक जागरूकता आणि खगोलीय धोक्यांचा अभ्यास करण्यासाठी एक महत्त्वाचा दाखला ठरला आहे.